ప్రవేశ
।। ఓం ఓం నమో నారాయణాయ।। శ్రీ వేదవ్యాసాయ నమః ।।
శ్రీ కృష్ణద్వైపాయన వేదవ్యాస విరచిత
శ్రీ మహాభారత
అశ్వమేధిక పర్వ
అశ్వమేధిక పర్వ
అధ్యాయ 43
సార
కృష్ణను అర్జుననిగె మోక్ష విషయక గురు-శిష్యర సంవాదవన్ను ముందువరిసి హేళిదుదు (1-40).
14043001 బ్రహ్మోవాచ
14043001a మనుష్యాణాం తు రాజన్యః క్షత్రియో మధ్యమో గుణః।
14043001c కుంజరో వాహనానాం చ సింహశ్చారణ్యవాసినామ్।।
14043002a అవిః పశూనాం సర్వేషామాఖుశ్చ బిలవాసినామ్।
14043002c గవాం గోవృషభశ్చైవ స్త్రీణాం పురుష ఏవ చ।।
బ్రహ్మను హేళిదను: “మనుష్యరల్లి క్షత్రియ రాజను గుణగళల్లి శ్రేష్ఠ. హాగెయే వాహనగళల్లి ఆనె, అరణ్యవాసిగళల్లి సింహ, సర్వ పశుగళల్లి టగరు, బిలవాసిగళల్లి సర్ప, గోవుగళల్లి ఎత్తు మత్తు స్త్రీపురుషరల్లి పురుషను శ్రేష్ఠను.
14043003a న్యగ్రోధో జంబువృక్షశ్చ పిప్పలః శాల్మలిస్తథా।
14043003c శింశపా మేషశృంగశ్చ తథా కీచకవేణవః।
14043003e ఏతే ద్రుమాణాం రాజానో లోకేఽస్మిన్నాత్ర సంశయః।।
ఆల, నేరళె, అరళి, బూరుగ, అగురు, కురుటిగ, ఒళగె టొళ్ళాగిరువ బిదిరు - ఈ వృక్షగళు లోకదల్లిరువ వృక్షగళలెల్లా శ్రేష్ఠవాదవుగళు ఎన్నువుదరల్లి సంశయవే ఇల్ల.
14043004a హిమవాన్పారియాత్రశ్చ సహ్యో వింధ్యస్త్రికూటవాన్।
14043004c శ్వేతో నీలశ్చ భాసశ్చ కాష్ఠవాంశ్చైవ పర్వతః।।
14043005a శుభస్కంధో మహేంద్రశ్చ మాల్యవాన్పర్వతస్తథా।
14043005c ఏతే పర్వతరాజానో గణానాం మరుతస్తథా।।
హిమవంత, పారియాత్ర, సహ్య, త్రికూట, వింధ్య, శ్వేత, నీల, భాస, కాష్ఠవాన్, శుభస్కంధ, మహేంద్ర మత్తు మాల్యవాన్ – ఈ పర్వతగళు ఎల్ల పర్వతగళింత శ్రేష్ఠ. గణగళల్లి మరుద్గణవు శ్రేష్ఠవాదుదు.
14043006a సూర్యో గ్రహాణామధిపో నక్షత్రాణాం చ చంద్రమాః।
14043006c యమః పితౄణామధిపః సరితామథ సాగరః।।
సూర్యను గ్రహగళ అధిప మత్తు చంద్రమను నక్షత్రగళ ఒడెయ. యమను పితృగళ అధిప మత్తు సాగరను సరిత్తుగళ ఒడెయ.
14043007a అంభసాం వరుణో రాజా సత్త్వానాం మిత్ర ఉచ్యతే। 1
14043007c అర్కోఽధిపతిరుష్ణానాం జ్యోతిషామిందురుచ్యతే।।
వరుణను నీరుగళ రాజ మత్తు మిత్రను సత్త్వగళ మిత్ర ఎందు హేళుత్తారె. ఉష్ణపదార్థగళిగె సూర్యను అధిపతి. జ్యోతిగళిగె ఇందువు రాజ.
14043008a అగ్నిర్భూతపతిర్నిత్యం బ్రాహ్మణానాం బృహస్పతిః।
14043008c ఓషధీనాం పతిః సోమో విష్ణుర్బలవతాం వరః।।
అగ్నియు ఎల్ల భూతగళ ఒడెయ మత్తు బృహస్పతియు బ్రాహ్మణర అధిపతి. ఔషధిగళ పతి సోమ మత్తు విష్ణువు బలవంతరల్లి శ్రేష్ఠను.
14043009a త్వష్టాధిరాజో రూపాణాం పశూనామీశ్వరః శివః।
14043009c దక్షిణానాం తథా యజ్ఞో వేదానామృషయస్తథా।।
రూపగళిగె త్వష్టనే అధిరాజ. పశుగళ అధిరాజను ఈశ్వర శివ. హాగెయే దక్షిణెగళిగె యజ్ఞ మత్తు వేదగళిగె ఋషిగళు అధిపతిగళు.
14043010a దిశాముదీచీ విప్రాణాం సోమో రాజా ప్రతాపవాన్।
14043010c కుబేరః సర్వయక్షాణాం దేవతానాం పురందరః।
14043010e ఏష భూతాదికః సర్గః ప్రజానాం చ ప్రజాపతిః।।
దిక్కుగళల్లి ఉత్తరవు శ్రేష్ఠ, విప్రరిగె ప్రతాపవాన్ సోమను రాజ. సర్వ యక్షరల్లి కుబేరను శ్రేష్ఠ మత్తు దేవతెగళల్లి పురందరను శ్రేష్ఠ. ప్రజెగళిగె ప్రజాపతియు అధిపను. ఇదు భూతగళ అధిపతి సర్గవాయితు.
14043011a సర్వేషామేవ భూతానామహం బ్రహ్మమయో మహాన్।
14043011c భూతం పరతరం మత్తో విష్ణోర్వాపి న విద్యతే।।
నానే ఎల్ల ప్రాణిగళిగూ అధీశ్వర మత్తు మహాన్ బ్రహ్మమయను. నాను మత్తు విష్ణువిగింతలూ శ్రేష్ఠరాదవరు యారూ ఇల్ల.
14043012a రాజాధిరాజః సర్వాసాం విష్ణుర్బ్రహ్మమయో మహాన్।
14043012c ఈశ్వరం తం విజానీమః స విభుః స ప్రజాపతిః।।
మహాన్ బ్రహ్మమయనాద విష్ణువే సర్వర రాజాధిరాజ. అవనే ఈశ్వర, అవనే విభు మత్తు అవనే ప్రజాపతియెందు తిళిదుకొళ్ళబేకు.
14043013a నరకిన్నరయక్షాణాం గంధర్వోరగరక్షసామ్।
14043013c దేవదానవనాగానాం సర్వేషామీశ్వరో హి సః।।
నర, కిన్నర, యక్ష, గంధర్వ, ఉరగ, రాక్షస, దేవ, దానవ, నాగ ఎల్లర ఈశ్వరనూ అవనే.
14043014a భగదేవానుయాతానాం సర్వాసాం వామలోచనా।
14043014c మాహేశ్వరీ మహాదేవీ ప్రోచ్యతే పార్వతీతి యా।।
14043015a ఉమాం దేవీం విజానీత నారీణాముత్తమాం శుభామ్।
14043015c రతీనాం వసుమత్యస్తు స్త్రీణామప్సరసస్తథా।।
భగదేవ సూర్యను అనుసరిసువ సర్వస్త్రీయరల్లియూ సుందర కణ్ణుగళన్ను హొందిరువ మాహేశ్వరి మహాదేవీ పార్వతియే శ్రేష్ఠళాదవళు. నారిగళల్లి ఉమాదేవియు ఉత్తమళూ శుభళూ ఎందు తిళియిరి. రమిసలు యోగ్య స్త్రీయరల్లి సర్వాభరణభూషిత అప్సరెయరే శ్రేష్ఠరు.
14043016a ధర్మకామాశ్చ రాజానో బ్రాహ్మణా ధర్మలక్షణాః। 2
14043016c తస్మాద్రాజా ద్విజాతీనాం ప్రయతేతేహ రక్షణే।।
రాజరు ధర్మకామిగళు మత్తు బ్రాహ్మణరు ధర్మలక్షణరు. ఆదుదరింద రాజనాదవను ద్విజాతియవర రక్షణెగాగి ప్రయత్నిసుత్తిరబేకు.
14043017a రాజ్ఞాం హి విషయే యేషామవసీదంతి సాధవః।
14043017c హీనాస్తే స్వగుణైః సర్వైః ప్రేత్యావాన్మార్గగామినః।।
యావ రాజన రాజ్యదల్లి సాధుగళు వినాశహొందువరో అవను సర్వ స్వగుణగళింద హీననాగి మరణానంతర దుర్గతియన్ను హొందుత్తానె.
14043018a రాజ్ఞాం తు విషయే యేషాం సాధవః పరిరక్షితాః।
14043018c తేఽస్మిఽల్లోకే ప్రమోదంతే ప్రేత్య చానంత్యమేవ చ।
14043018e ప్రాప్నువంతి మహాత్మాన ఇతి విత్త ద్విజర్షభాః।।
ద్విజర్షభరే! యావ రాజర రాజ్యదల్లి సాధుగళు పరిరక్షితరాగిరువరో అవరు ఈ లోకదల్లి సంతోషదిందిరుత్తారె మత్తు మరణానంతరవూ అనంతకాలదవరెగె సద్గతియన్ను హొందుత్తారె.
14043019a అత ఊర్ధ్వం ప్రవక్ష్యామి నియతం ధర్మలక్షణమ్।
14043019c అహింసాలక్షణో ధర్మో హింసా చాధర్మలక్షణా।।
ఇన్ను ముందె నాను ధర్మద నియత లక్షణగళన్ను హేళుత్తేనె. అహింసెయు ధర్మద లక్షణ. హింసెయు అధర్మద లక్షణ.
14043020a ప్రకాశలక్షణా దేవా మనుష్యాః కర్మలక్షణాః।
14043020c శబ్దలక్షణమాకాశం వాయుస్తు స్పర్శలక్షణః।।
దేవతెగళ లక్షణవు ప్రకాశ. మనుష్యర లక్షణవు కర్మ. ఆకాశద లక్షణవు శబ్ధ. వాయువిన లక్షణవు స్పర్శ.
14043021a జ్యోతిషాం లక్షణం రూపమాపశ్చ రసలక్షణాః।
14043021c ధరణీ సర్వభూతానాం పృథివీ గంధలక్షణా।।
బెళగుత్తిరువవుగళ లక్షణ రూప మత్తు రసవు నీరిన లక్షణ. సర్వభూతగళన్ను హొత్తిరువ పృథ్వియ లక్షణవు గంధ.
14043022a స్వరవ్యంజనసంస్కారా భారతీ సత్యలక్షణా।
14043022c మనసో లక్షణం చింతా తథోక్తా బుద్ధిరన్వయాత్।। 3
స్వరవ్యంజనగళింద కూడిద సంస్కారయుక్త మాతే సత్యద లక్షణ. మనస్సిన లక్షణ చింతె మత్తు నిశ్చయవు బుద్ధియ లక్షణ.
14043023a మనసా చింతయానోఽర్థాన్బుద్ధ్యా చైవ వ్యవస్యతి।
14043023c బుద్ధిర్హి వ్యవసాయేన లక్ష్యతే నాత్ర సంశయః।।
మనస్సినింద ఆలోచిసువ విషయగళన్ను బుద్ధియు ఇత్యర్థగొళిసుత్తదె. బుద్ధియు యావాగలూ నిశ్చయాత్మకవాదుదు మత్తు కార్యనిరతవాదుదు ఎన్నువుదరల్లి సంశయవిల్ల.
14043024a లక్షణం మహతో ధ్యానమవ్యక్తం సాధులక్షణమ్। 4
14043024c ప్రవృత్తిలక్షణో యోగో జ్ఞానం సంన్యాసలక్షణమ్।
ధ్యాన మత్తు అవ్యక్తతె ఇవు సాధుగళ మహా లక్షణగళు. ప్రవృత్తియు యోగద మత్తు జ్ఞానవు సంన్యాసద లక్షణగళు.
14043025a తస్మాజ్ఞానం పురస్కృత్య సంన్యసేదిహ బుద్ధిమాన్।
14043025c సంన్యాసీ జ్ఞానసంయుక్తః ప్రాప్నోతి పరమాం గతిమ్।
14043025e అతీతోఽద్వంద్వమభ్యేతి తమోమృత్యుజరాతిగమ్।।
అదుదరింద బుద్ధివంతను జ్ఞానవన్ను పురస్కరిసి సంన్యాసగ్రహణ మాడబేకు. జ్ఞానసంయుక్త సంన్యాసియు ద్వంద్వగళింద అతీతనాగి అజ్ఞాన-ముప్పు-సావుగళన్ను దాటి పరమసద్గతియన్ను హొందుత్తానె.
14043026a ధర్మలక్షణసంయుక్తముక్తం వో విధివన్మయా।
14043026c గుణానాం గ్రహణం సమ్యగ్వక్ష్యామ్యహమతః పరమ్।।
ఇదూవరెగె నాను లక్షణగళింద కూడిద ధర్మద కురితు విధివత్తాగి హేళిదెను. ఇన్ను ముందె యావ యావ గుణగళన్ను యావ యావ ఇంద్రియగళు గ్రహిసుత్తవె ఎన్నువుదన్ను హేళుత్తేనె.
14043027a పార్థివో యస్తు గంధో వై ఘ్రాణేనేహ స గృహ్యతే।
14043027c ఘ్రాణస్థశ్చ తథా వాయుర్గంధజ్ఞానే విధీయతే।।
పృథ్వియల్లిరువ గంధవెంబ గుణవన్ను మూగు గ్రహిసుత్తదె. మూగినల్లిరువ వాయువు గంధవన్ను తిళియలు సహాయమాడుత్తానె.
14043028a అపాం ధాతురసో నిత్యం జిహ్వయా స తు గృహ్యతే।
14043028c జిహ్వాస్థశ్చ తథా సోమో రసజ్ఞానే విధీయతే।।
ఆపద స్వాభావిక గుణ రసవన్ను నాలిగెయు గ్రహిసుత్తదె. నాలిగెయల్లిరువ సోమను రసజ్ఞానక్కె సహాయమాడుత్తానె.
14043029a జ్యోతిషశ్చ గుణో రూపం చక్షుషా తచ్చ గృహ్యతే।
14043029c చక్షుఃస్థశ్చ తథాదిత్యో రూపజ్ఞానే విధీయతే।।
జ్యోతియ గుణవాద రూపవన్ను కణ్ణుగళు గ్రహిసుత్తవె. కణ్ణుగళల్లిరువ ఆదిత్యను రూపజ్ఞానదల్లి సహాయమాడుత్తానె.
14043030a వాయవ్యస్తు తథా స్పర్శస్త్వచా ప్రజ్ఞాయతే చ సః।
14043030c త్వక్స్థశ్చైవ తథా వాయుః స్పర్శజ్ఞానే విధీయతే।।
హాగెయే వాయువిన గుణ స్పర్శవన్ను చర్మవు తిళిదుకొళ్ళుత్తదె. చర్మదల్లిరువ వాయువు స్పర్శజ్ఞానక్కె సహాయమాడుత్తానె.
14043031a ఆకాశస్య గుణో ఘోషః శ్రోత్రేణ స తు గృహ్యతే।
14043031c శ్రోత్రస్థాశ్చ దిశః సర్వాః శబ్దజ్ఞానే ప్రకీర్తితాః।।
ఆకాశద గుణ ఘోషవన్ను కివిగళు గ్రహిసుత్తవె. కివిగళల్లిరువ ఎల్ల దిగ్దేవతెగళూ శబ్ధజ్ఞానక్కె సహాయమాడుత్తవె.
14043032a మనసస్తు గుణశ్చింతా ప్రజ్ఞయా స తు గృహ్యతే।
14043032c హృదిస్థచేతనాధాతుర్మనోజ్ఞానే విధీయతే।।
మనస్సిన గుణవాద చింతెయన్ను ప్రజ్ఞెయు గ్రహిసుత్తదె. హృదయదల్లిరువ చేతనవు మనోజ్ఞానక్కె సహాయమాడుత్తదె.
14043033a బుద్ధిరధ్యవసాయేన ధ్యానేన చ మహాంస్తథా। 5
14043033c నిశ్చిత్య గ్రహణం నిత్యమవ్యక్తం నాత్ర సంశయః।।
నిశ్చయదింద బుద్ధి మత్తు ధ్యానదింద మహత్తు గ్రహిసల్పడుత్తవె. ఈ నిశ్చయ గ్రహణవు నిత్యవూ అవ్యక్తవాగిరుత్తదె ఎన్నువుదరల్లి సంశయవిల్ల.
14043034a అలింగగ్రహణో నిత్యః క్షేత్రజ్ఞో నిర్గుణాత్మకః।
14043034c తస్మాదలింగః క్షేత్రజ్ఞః కేవలం జ్ఞానలక్షణః।।
నిత్యవూ నిర్గుణాత్మకనాద క్షేత్రజ్ఞనన్ను యావుదే రీతియ చిహ్నె-లక్షణగళ మూలక తిళిదుకొళ్ళలు సాధ్యవిల్ల. ఆదుదరింద కేవల జ్ఞానవే చిహ్నారహితనాద క్షేత్రజ్ఞన లక్షణవు.
14043035a అవ్యక్తం క్షేత్రముద్దిష్టం గుణానాం ప్రభవాప్యయమ్।
14043035c సదా పశ్యామ్యహం లీనం విజానామి శృణోమి చ।।
గుణగళు హుట్టువ మత్తు లీనగొళ్ళువ అవ్యక్తవాదుదన్నే క్షేత్రవెందు హేళుత్తారె. సదా నాను అదరల్లియే లీననాగిద్దుకొండు అదన్ను నోడుత్తేనె, కేళుత్తేనె మత్తు అరితుకొళ్ళుత్తేనె.
14043036a పురుషస్తద్విజానీతే తస్మాత్క్షేత్రజ్ఞ ఉచ్యతే।
14043036c గుణవృత్తం తథా కృత్స్నం క్షేత్రజ్ఞః పరిపశ్యతి।।
పురుషను అదన్ను అరితుకొండిద్దానె. ఆదుదరింద అవనిగె క్షేత్రజ్ఞనెందు హేళుత్తారె. హాగెయే క్షేత్రజ్ఞను గుణగళ ఎల్ల క్రియెగళన్నూ నోడుత్తిరుత్తానె.
14043037a ఆదిమధ్యావసానాంతం సృజ్యమానమచేతనమ్।
14043037c న గుణా విదురాత్మానం సృజ్యమానం పునః పునః।।
పునః పునః సృష్టిసల్పట్టు ఆది-మధ్య-అంత్యగళెంబ కట్టుగళిగె బంధితగొండిరువ ఆ అచేతన గుణగళిగె తమ్మ అరివు ఇరువుదిల్ల.
14043038a న సత్యం వేద వై కశ్చిత్క్షేత్రజ్ఞస్త్వేవ విందతి।
14043038c గుణానాం గుణభూతానాం యత్పరం పరతో మహత్।।
క్షేత్రజ్ఞనల్లదే బేరె యావుదక్కూ గుణగళ మత్తు గుణగళు హుట్టిసువ మత్తు అవుగళిగింతలూ అతీతవాగిరువ పరమ మహా సత్యవు తిళియువుదిల్ల.
14043039a తస్మాద్గుణాంశ్చ తత్త్వం చ పరిత్యజ్యేహ తత్త్వవిత్।
14043039c క్షీణదోషో గుణాన్ హిత్వా క్షేత్రజ్ఞం ప్రవిశత్యథ।। 6
ఆదుదరింద తత్త్వవన్ను తిళిదుకొండిరువవను గుణగళన్నూ అవుగళ క్రియెగళన్నూ పరిత్యజిసి దోషగళన్ను కళెదుకొండు క్షేత్రజ్ఞనన్ను ప్రవేశిసుత్తానె.
14043040a నిర్ద్వంద్వో నిర్నమస్కారో నిఃస్వధాకార ఏవ చ।
14043040c అచలశ్చానికేతశ్చ క్షేత్రజ్ఞః స పరో విభుః।।
నిర్ద్వంద్వనూ, నిర్నమస్కారనూ[^7], నిఃస్వధాకారనూ[^8], అచలనూ, మనెయిల్లదవనూ ఆద క్షేత్రజ్ఞనే పరమ విభువు.”
సమాప్తి
ఇతి శ్రీమహాభారతే అశ్వమేధికపర్వణి అనుగీతాయాం గురుశిష్యసంవాదే త్రిచత్వారింశోఽధ్యాయః।।
ఇదు శ్రీమహాభారతదల్లి అశ్వమేధికపర్వదల్లి అనుగీతాయాం గురుశిష్యసంవాద ఎన్నువ నల్వత్మూరనే అధ్యాయవు.
[^7] యారిగూ నమస్కరిసదవను మత్తు యార నమస్కారగళూ బేకిల్లదవను.
[^8] స్వాహాకారరూపద యజ్ఞగళన్ను మాడదే ఇరువవను అథవా కర్మరహితను.
-
అంభసాం వరుణో రాజ మరుతామింద్ర ఉచ్యతే। ఎంబ పాఠాంతరవిదె. ↩︎
-
ధర్మకామాశ్చ రాజానో బ్రాహ్మణా ధర్మసేతవః। ఎంబ పాఠాంతరవిదె. ↩︎
-
స్వరవ్యంజనసంస్కారా భారతీ శబ్ధలక్షణా। మనసో లక్షణం చింతా చింతోక్తా బుద్ధిలక్షణా।। ఎంబ పాఠాంతరవిదె. ↩︎
-
లక్షణం మనసో ధ్యానమవ్యక్తం సాధులక్షణమ్। అర్థాత్ మనస్సిన లక్షణ ధ్యాన మత్తు బహిఃప్రపంచక్కె తోరిసికొళ్ళదే ఇరువుదే సాధుపురుషర లక్షణ ఎంబ పాఠాంతరవిదె. ↩︎
-
బుద్ధిరధ్యవసాయేన జ్ఞానేన చ మహాంస్తథా। అర్థాత్ నిశ్చయదింద బుద్ధి మత్తు జ్ఞానదింద మహత్తు గ్రహిసల్పడుత్తవె ఎంబ పాఠాంతరవిదె. ↩︎
-
తస్మాద్గుణాంశ్చ సత్త్వం చ పరిత్యజ్యేహ ధర్మవిత్। క్షీణదోషో గుణాతీతః క్షేత్రజ్ఞం ప్రవిశత్యథ।। అర్థాత్ ఆదుదరింద పాపగళన్ను కళెదుకొండ గుణాతీత ధర్మజ్ఞను సత్త్వవన్నూ మత్తు గుణగళన్నూ పరిత్యజిసి శుద్ధరూపనాద క్షేత్రజ్ఞనన్ను ప్రవేశిసుత్తానె ఎంబ పాఠాంతరవిదె. ↩︎