039: અનુગીતાયાં ગુરુશિષ્યસંવાદઃ

પ્રવેશ

।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।

શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત

શ્રી મહાભારત

અશ્વમેધિક પર્વ

અશ્વમેધિક પર્વ

અધ્યાય 39

સાર

કૃષ્ણનુ અર્જુનનિગॆ મોક્ષ વિષયક ગુરુ-શિષ્યર સંવાદવન્નુ મુંદુવરિસિ હેળિદુદુ (1-24).

14039001 બ્રહ્મોવાચ
14039001a નૈવ શક્યા ગુણા વક્તું પૃથક્ત્વેનેહ સર્વશઃ।
14039001c અવિચ્છિન્નાનિ દૃશ્યંતે રજઃ સત્ત્વં તમસ્તથા।।

બ્રહ્મનુ હેળિદનુ: “ઈ ગુણગળન્નુ પ્રત્યેક પ્રત્યેકવાગિ નિરૂપિસુવુદુ શક્યવિલ્લ. એકॆંદરॆ રજ-સત્ત્વ-તમગળુ બેરॆબેરॆયાગિરદે અવિચ્છિન્નવાગિયે કાણુત્તવॆ.

14039002a અન્યોન્યમનુષજ્જંતે અન્યોન્યં ચાનુજીવિનઃ।
14039002c અન્યોન્યાપાશ્રયાઃ સર્વે તથાન્યોન્યાનુવર્તિનઃ।।

ઈ ગુણગળુ અન્યોન્યરન્નુ સેરિકॊંડે ઇરુત્તવॆ. અન્યોન્યરન્નુ અવલંબિસિયે ઇરુત્તવॆ. અન્યોન્યરન્નુ આશ્રયિસિકॊંડિરુત્તવॆ. હાગॆયે અન્યોન્યરન્નુ અનુસરિસિકॊંડિરુત્તવॆ.

14039003a યાવત્સત્ત્વં તમસ્તાવદ્વર્તતે નાત્ર સંશયઃ।
14039003c યાવત્તમશ્ચ સત્ત્વં ચ રજસ્તાવદિહોચ્યતે।।

ऎલ્લિયવરॆગॆ સત્ત્વગુણવિરુત્તદॆયો અલ્લિયવરॆગॆ તમોગુણવૂ ઇરુત્તદॆ ऎન્નુવુદરલ્લિ સંશયવિલ્લ. હાગॆયે ऎલ્લિયવરॆગॆ તમોગુણ-સત્વગુણગળિરુત્તવॆયો અલ્લિયવરॆગॆ રજોગુણવૂ ઇદ્દે ઇરુત્તદॆ.

14039004a સંહત્ય કુર્વતે યાત્રાં સહિતાઃ સંઘચારિણઃ।
14039004c સંઘાતવૃત્તયો હ્યેતે વર્તંતે હેત્વહેતુભિઃ।।

ઇવુ ऒટ્ટિગે સંઘચારિગળાગિ યાત્રॆમાડુત્તિરુત્તવॆ. શરીરગળલ્લિ ઇવુ યાવાગલૂ પરસ્પર સેરિકॊંડે ઇરુત્તવॆ.

14039005a ઉદ્રેકવ્યતિરેકાણાં તેષામન્યોન્યવર્તિનામ્।
14039005c વર્તતે તદ્યથાન્યૂનં વ્યતિરિક્તં ચ સર્વશઃ।।

અન્યોન્યરન્નુ અનુસરિસિકॊંડિદ્દરૂ અવુગળલ્લિ ઉદ્રેક-અતિરેકગળુંટાગુત્તવॆ. કॆલવુ સમયગળલ્લિ ऒંદુ ગુણવુ મત્તॊંદુ ગુણક્કિંતલૂ હॆચ્ચાગિરુવુદૂ કમ્મિયાગિરુવૂ કંડુબરુત્તદॆ.

14039006a વ્યતિરિક્તં તમો યત્ર તિર્યગ્ભાવગતં ભવેત્।
14039006c અલ્પં તત્ર રજો જ્ઞેયં સત્ત્વં ચાલ્પતરં તતઃ।।

તિર્યગ્યોનિગળલ્લિ (પશુ-પક્ષિગળલ્લિ) તમોગુણવુ અધિકવાગિયૂ, રજોગુણવુ અલ્પવાગિયૂ મત્તુ સત્ત્વગુણવુ અત્યલ્પવાગિયૂ ઇરુત્તવॆ.

14039007a ઉદ્રિક્તં ચ રજો યત્ર મધ્યસ્રોતોગતં ભવેત્।
14039007c અલ્પં તત્ર તમો જ્ઞેયં સત્ત્વં ચાલ્પતરં તતઃ।।

રજોગુણવુ ઉદ્રિક્તવાદવરુ મધ્યસ્રોત1 ગતિયલ્લિરુત્તારॆ. અવરલ્લિ તમોગુણવુ અલ્પવાગિયૂ સત્ત્વગુણવુ અત્યલ્પવાગિયૂ ઇરુત્તવॆ.

14039008a ઉદ્રિક્તં ચ યદા સત્ત્વમૂર્ધ્વસ્રોતોગતં ભવેત્।
14039008c અલ્પં તત્ર રજો જ્ઞેયં તમશ્ચાલ્પતરં તતઃ।।

સત્ત્વગુણવુ ઉદ્રિક્તવાદવરુ ઊર્ધ્વસ્રોતગતિયલ્લિરુત્તારॆ. અવરલ્લિ રજોગુણવુ અલ્પવાગિયૂ તમોગુણવુ અત્યલ્પવાગિયૂ ઇરુત્તવॆ.

14039009a સત્ત્વં વૈકારિકં યોનિરિંદ્રિયાણાં પ્રકાશિકા।
14039009c ન હિ સત્ત્વાત્પરો ભાવઃ કશ્ચિદન્યો વિધીયતે।।

ઇંદ્રિયગળિગॆ કારણીભૂતવાદ સત્ત્વગુણવુ ઇંદ્રિયગળન્નુ પ્રકાશગॊળિસુત્તદॆ. સત્ત્વગુણક્કિંતલૂ મિગિલાદ બેરॆ ધર્મવુ ઇલ્લ.

14039010a ઊર્ધ્વં ગચ્ચંતિ સત્ત્વસ્થા મધ્યે તિષ્ઠંતિ રાજસાઃ।
14039010c જઘન્યગુણસંયુક્તા યાંત્યધસ્તામસા જનાઃ।।

સત્ત્વગુણદલ્લિરુવવરુ સ્વર્ગાદિ ઉચ્છલોકગળિગॆ હોગુત્તારॆ. રાજસગુણવુ હॆચ્ચાગિરુવવરુ મધ્યમવાદ મનુષ્ય લોકદલ્લિ હુટ્ટુત્તિરુત્તારॆ. અન્યવાદ તામસ ગુણસંયુક્ત જનરુ અધોગતિયન્નુ હॊંદુત્તારॆ.

14039011a તમઃ શૂદ્રે રજઃ ક્ષત્રે બ્રાહ્મણે સત્ત્વમુત્તમમ્।
14039011c ઇત્યેવં ત્રિષુ વર્ણેષુ વિવર્તંતે ગુણાસ્ત્રયઃ।।

શૂદ્રનલ્લિ તમોગુણવૂ, ક્ષત્રિયનલ્લિ રજોગુણવૂ મત્તુ બ્રાહ્મણનલ્લિ ઉત્તમ સત્ત્વગુણવૂ પ્રધાનવાગિરુત્તદॆ. હીગॆ ઈ મૂરુ વર્ણગળલ્લિ ઈ મૂરુ ગુણગળુ વિશેષવાગિરુત્તવॆ.

14039012a દૂરાદપિ હિ દૃશ્યંતે સહિતાઃ સંઘચારિણઃ।
14039012c તમઃ સત્ત્વં રજશ્ચૈવ પૃથક્ત્વં નાનુશુશ્રુમ।।

ઈ મૂરુગુણગળૂ જॊતॆ-જॊતॆયલ્લિ સંચરિસુત્તા પરસ્પરરલ્લિ સેરિકॊંડિરુવુદન્નુ નાવુ દૂરદિંદલે કાણબહુદુ. આદરॆ સત્ત્વ-રજ-તમોગુણગળુ પ્રત્યેક-પ્રત્યેકવાગિરુવુદન્નુ નાવુ કેળિયે ઇલ્લ.

14039013a દૃષ્ટ્વા ચાદિત્યમુદ્યંતં કુચોરાણાં ભયં ભવેત્।
14039013c અધ્વગાઃ પરિતપ્યેરંસ્તૃષ્ણાર્તા દુઃખભાગિનઃ।।

સૂર્યોદયવન્નુ નોડુત્તિદ્દંતॆયે દુરાચારિગળિગॆ ભયવાગુત્તદॆ. અંથહ દારિહોકરુ બાયારિકॆયિંદ પીડિતરાગિ દુઃખદિંદ પરિતપિસુત્તારॆ.

14039014a આદિત્યઃ સત્ત્વમુદ્દિષ્ટં કુચોરાસ્તુ યથા તમઃ।
14039014c પરિતાપોઽધ્વગાનાં ચ રાજસો ગુણ ઉચ્યતે।।

સૂર્યોદયવે સત્ત્વગુણદ આવિર્ભાવ. દુરાચારિગળ ભયવે તમોગુણ. દારિહોકર પરિતાપવે રાજસ ગુણ ऎંદુ હેળુત્તારॆ.

14039015a પ્રાકાશ્યં સત્ત્વમાદિત્યે સંતાપો રાજસો ગુણઃ।
14039015c ઉપપ્લવસ્તુ વિજ્ઞેયસ્તામસસ્તસ્ય પર્વસુ।।

સૂર્યન પ્રકાશવે સત્ત્વગુણ. અવનિંદ ઉંટાગુવ સંતાપવે રાજસ ગુણ. પર્વકાલગળલ્લિ આગુવ સૂર્યન ગ્રહણગળે તમ ऎંદુ તિળિયબેકુ.

14039016a એવં જ્યોતિઃષુ સર્વેષુ વિવર્તંતે ગુણાસ્ત્રયઃ।
14039016c પર્યાયેણ ચ વર્તંતે તત્ર તત્ર તથા તથા।।

હીગॆ ऎલ્લ જ્યોતિગળલ્લિયૂ ઈ મૂરુ ગુણગળુ અલ્લલ્લિ ऒંદાદ મેલॆ મત્તॊંદરંતॆ પ્રકટવાગુત્તિરુત્તવॆ મત્તુ લીનવાગુત્તિરુત્તવॆ.

14039017a સ્થાવરેષુ ચ ભૂતેષુ તિર્યગ્ભાવગતં તમઃ।
14039017c રાજસાસ્તુ વિવર્તંતે સ્નેહભાવસ્તુ સાત્ત્વિકઃ।।

સ્થાવર મત્તુ પ્રાણિગળલ્લિ તમોગુણવુ અધિકવાગિરુત્તદॆ. અવુગળલ્લિ આગુવ પરિવર્તનॆગળે રજો ગુણ. સ્નેહભાવવે સાત્ત્વિક ગુણ.

14039018a અહસ્ત્રિધા તુ વિજ્ઞેયં ત્રિધા રાત્રિર્વિધીયતે।
14039018c માસાર્ધમાસવર્ષાણિ ઋતવઃ સંધયસ્તથા।।

ઈ ગુણગળ પ્રભાવદિંદલે હગલુ, રાત્રિ, માસ, પક્ષ, વર્ષ, ઋતુ મત્તુ સંધિગળુ મૂરુ પ્રકારવાગિરુત્તવॆ.

14039019a ત્રિધા દાનાનિ દીયંતે ત્રિધા યજ્ઞઃ પ્રવર્તતે।
14039019c ત્રિધા લોકાસ્ત્રિધા વેદાસ્ત્રિધા વિદ્યાસ્ત્રિધા ગતિઃ।।

ગુણભેદગળિગનુગુણવાગિ કॊડુવ દાનગળલ્લિ મૂરુ પ્રકારગળિવॆ. મૂરુ પ્રકારદ યજ્ઞગળિવॆ, મૂરુ વિધદ લોકગળૂ, મૂરુ વિધદ દેવતॆગળૂ, મૂરુ વિધદ વિદ્યॆગળૂ મત્તુ મૂરુ પ્રકારદ માર્ગગળૂ ઇવॆ.

14039020a ભૂતં ભવ્યં ભવિષ્યચ્ચ ધર્મોઽર્થઃ કામ ઇત્યપિ।
14039020c પ્રાણાપાનાવુદાનશ્ચાપ્યેત એવ ત્રયો ગુણાઃ।।

ભૂત-ભવ્ય-ભવિષ્યગળુ, ધર્મ-અર્થ-કામગળૂ, પ્રાણ-અપાન-ઉદાનગળૂ ત્રિગુણાત્મકવાગિવॆ.

14039021a યત્કિં ચિદિહ વૈ લોકે સર્વમેષ્વેવ તત્ત્રિષુ।
14039021c ત્રયો ગુણાઃ પ્રવર્તંતે અવ્યક્તા નિત્યમેવ તુ।
14039021e સત્ત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ ગુણસર્ગઃ સનાતનઃ।।

ઈ લોકદલ્લિરુવ ऎલ્લવૂ ઈ મૂરુગુણગળન્નુ હॊંદિરુત્તવॆ. ઈ મૂરુ ગુણગળુ ऎલ્લદરલ્લિયૂ સદા અવ્યક્તવાગિ કાર્યમાડુત્તિરુત્તવॆ. સત્ત્વ-રજ-તમોગુણગળ સૃષ્ટિયુ સનાતનવાદુદુ.

14039022a તમોઽવ્યક્તં શિવં નિત્યમજં યોનિઃ સનાતનઃ।
14039022c પ્રકૃતિર્વિકારઃ પ્રલયઃ પ્રધાનં પ્રભવાપ્યયૌ।।
14039023a અનુદ્રિક્તમનૂનં ચ હ્યકંપમચલં ધ્રુવમ્।
14039023c સદસચ્ચૈવ તત્સર્વમવ્યક્તં ત્રિગુણં સ્મૃતમ્।
14039023e જ્ઞેયાનિ નામધેયાનિ નરૈરધ્યાત્મચિંતકૈઃ।।

પ્રકૃતિગॆ ઇરુવ ઈ નામધેયગળન્નુ – તમ, વ્યક્ત, નિત્ય, શિવ, અજ, યોનિ, સનાતન, પ્રકૃતિ, વિકાર, પ્રલય, પ્રધાન, પ્રભવ, અપ્યય, અનુદ્રિક્ત, અનૂન, અકંપ, અચલ, ધ્રુવ, સત્, અસત્, ત્રિગુણ મત્તુ અવ્યક્ત – આધ્યાત્મ ચિંતક મનુષ્યરુ તિળિદુકॊંડિરુત્તારॆ.

14039024a અવ્યક્તનામાનિ ગુણાંશ્ચ તત્ત્વતો યો વેદ સર્વાણિ ગતીશ્ચ કેવલાઃ।
14039024c વિમુક્તદેહઃ પ્રવિભાગતત્ત્વવિત્ સ મુચ્યતે સર્વગુણૈર્નિરામયઃ।।

અવ્યક્ત પ્રકૃતિય ઈ હॆસરુગળુ, ગુણગળુ મત્તુ ગતિગળન્નુ ऎલ્લવન્નૂ તિળિદુકॊંડિરુવ ગુણવિભાગ તત્ત્વજ્ઞનુ સર્વગુણગળિંદ મુક્તનાગિ નિરામયનાગિ દેહવન્નુ ત્યજિસુત્તાનॆ.”

સમાપ્તિ

ઇતિ શ્રીમહાભારતે અશ્વમેધિકપર્વણિ અનુગીતાયાં ગુરુશિષ્યસંવાદે એકોનચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ।।
ઇદુ શ્રીમહાભારતદલ્લિ અશ્વમેધિકપર્વદલ્લિ અનુગીતાયાં ગુરુશિષ્યસંવાદ ऎન્નુવ મૂવત્તॊંભત્તને અધ્યાયવુ.


  1. તિર્યક્ સ્રોતસરુ પશુગળુ; મધ્ય સ્રોતસરુ મનુષ્યરુ મત્તુ ઊર્દ્વસ્રોતસરુ યોગિગળॆંદુ હેળુત્તારॆ. તિંદ આહારવુ હॊટ્ટॆયલ્લિ અડ્ડડ્ડવાગિ (તિર્યગ્ગતિ) સંચરિસુવુદરિંદ પ્રાણિગળિગॆ તિર્યગ્યોનિગળॆંદૂ, મધ્યદલ્લિ સંચરિસુવુદરિંદ મનુષ્યરિગॆ મધ્યસ્રોતસરॆંદૂ હેળુત્તારॆ. ઊર્ધ્વસ્રોતસઃ = ઊર્ધ્વગતં સ્રોતઃ રેતઃ પ્રવાહઃ યસ્ય સઃ અર્થાત્ રેતસ્સિન પ્રવાહવન્નુ કॆળમુખવાગિ બિડદે મેલ્મુખવાગિ તડॆદુ નિલ્લિસુવ યોગિયુ ऎંદુ અર્થૈસિદ્દારॆ. ↩︎