praveśa
|| oṃ oṃ namo nārāyaṇāya|| śrī vedavyāsāya namaḥ ||
śrī kṛṣṇadvaipāyana vedavyāsa viracita
śrī mahābhārata
śāṃti parva
mokṣadharma parva
adhyāya 295
sāra
vidyā-avidyā, akṣara-kṣara mattu prakṛti-puruṣara svarūpa mattu vivekada udgārada varṇanè (1-46).
12295001 vasiṣṭha uvāca|
12295001a sāṃkhyadarśanametāvaduktaṃ te nṛpasattama|
12295001c vidyāvidye tvidānīṃ me tvaṃ nibodhānupūrvaśaḥ||
vasiṣṭhanu hel̤idanu: “nṛpasattama! idūvarègè nānu ninagè sāṃkhyadarśanada kuritu hel̤idè. īga nanniṃda vidyè mattu avidyègal̤a kuritu kel̤u.
12295002a avidyāmāhuravyaktaṃ sargapralayadharmi vai|
12295002c sargapralayanirmuktaṃ vidyāṃ vai paṃcaviṃśakam||
sṛṣṭi mattu pralayadharmiyāda avyaktavanne avidyā èṃdu hel̤uttārè mattu sṛṣṭi-pralaya nirmuktanāda ippattaidanèyadannu vidyā èṃdu karèyuttārè.
12295003a parasparamavidyāṃ vai tannibodhānupūrvaśaḥ|
12295003c yathoktamṛṣibhistāta sāṃkhyasyāsya nidarśanam||
ayyā! sāṃkhyadarśanada nidarśanagal̤annīyuva ṛṣigal̤u hel̤idaṃtè tattvagal̤alli kramaśaḥ paraspararigè yāvudu avidyè ènnuvudannu kel̤u.
12295004a karmeṃdriyāṇāṃ sarveṣāṃ vidyā buddhīṃdriyaṃ smṛtam|
12295004c buddhīṃdriyāṇāṃ ca tathā viśeṣā iti naḥ śrutam||
sarva karmeṃdriyagal̤a vidyèyu jñāneṃdriyagal̤ivè èṃdu nāvu kel̤iddevè. arthāt karmeṃdriyagal̤igiṃta jñāneṃdriyagal̤u śreṣṭha. hāgèye jñāneṃdriyagal̤a vidyèyu paṃcamahābhūtagal̤ivè.
12295005a viśeṣāṇāṃ manasteṣāṃ vidyāmāhurmanīṣiṇaḥ|
12295005c manasaḥ paṃcabhūtāni vidyā ityabhicakṣate||
sthūla paṃcamahābhūtagal̤a vidyèyu manassigidè èṃdu manīṣiṇaru hel̤uttārè. mattu manassina vidyèyu sūkṣma paṃcabhūtagal̤ivè.
12295006a ahaṃkārastu bhūtānāṃ paṃcānāṃ nātra saṃśayaḥ|
12295006c ahaṃkārasya ca tathā buddhirvidyā nareśvara||
sūkṣma paṃcabhūtagal̤a vidyèyu ahaṃkāradallidè ènnuvudaralli saṃśayavilla. nareśvara! ahaṃkārada vidyèyu buddhi.
12295007a buddheḥ prakṛtiravyaktaṃ tattvānāṃ parameśvaram1|
12295007c vidyā jñeyā naraśreṣṭha vidhiśca paramaḥ smṛtaḥ||
buddhiya vidyèyu avyakta prakṛti mattu èlla tattvagal̤a vidyèyu parameśvaranu. naraśreṣṭha! ī vidyèye jñeya yogyavu. idanne parama vidhi èṃdu hel̤uttārè.
12295008a avyaktasya paraṃ prāhurvidyāṃ vai paṃcaviṃśakam|
12295008c sarvasya sarvamityuktaṃ jñeyaṃ jñānasya pārthiva||
pārthiva! avyaktada parama vidyèyu ā ippattaidanèyadu èṃdu hel̤iddārè. ade sarva jñānada sarvarūpa jñeya èṃdu hel̤iddārè.
12295009a jñānamavyaktamityuktaṃ jñeyaṃ vai paṃcaviṃśakam|
12295009c tathaiva jñānamavyaktaṃ vijñātā paṃcaviṃśakaḥ||
jñānavannu avyaktavèṃdū ippattaidanèyadannu jñeyavèṃdū hel̤iddārè. hāgèye jñānavu avyakta mattu ippattaidanèyadu vijñātā.
12295010a vidyāvidyārthatattvena mayoktaṃ te viśeṣataḥ|
12295010c akṣaraṃ ca kṣaraṃ caiva yaduktaṃ tannibodha me||
vidyè mattu avidyègal̤a kuritu viśeṣa arthagal̤òṃdigè hel̤iddenè. innu akṣara mattu kṣaragal̤a kuritu hel̤uttenè. kel̤u.
12295011a ubhāvetau kṣarāvuktāvubhāvetau ca nakṣarau|
12295011c kāraṇaṃ tu pravakṣyāmi yathā khyātau tu tattvataḥ||
sāṃkhyaśāstradalli prakṛti mattu puruṣa èraḍannū akṣara èṃdu hel̤iddārè mattu ivèraḍannū kṣara èṃdū karèdiddārè. nānu kel̤idaṃtè idara kāraṇavannu tattvataḥ hel̤uttenè.
12295012a anādinidhanāvetāvubhāveveśvarau matau|
12295012c tattvasaṃjñāvubhāvetau procyete jñānaciṃtakaiḥ||
ivèraḍū anādi mattu anaṃtavādavugal̤u. ādudariṃda paraspara saṃyogadiṃda ibbarū īśvara ènnuva mānyatèyitè. jñānaciṃtakaru ivèraḍannū tattva èṃde karèyuttārè.
12295013a sargapralayadharmitvādavyaktaṃ prāhurakṣaram|
12295013c tadetadguṇasargāya vikurvāṇaṃ punaḥ punaḥ||
sṛṣṭi-pralayagal̤u prakṛtiya dharmavu. ādudariṃda avyakta prakṛtiyannu akṣara èṃdu hel̤uttārè. ade prakṛtiyu mahattattva mòdalāda guṇagal̤annu sṛṣṭisalu punaḥ punaḥ vikārakkòl̤agāguttadè. ādudariṃda adannu kṣara èṃdū karèyuttārè.
12295014a guṇānāṃ mahadādīnāmutpadyati parasparam|
12295014c adhiṣṭhānāt kṣetramāhuretattatpaṃcaviṃśakam||
mahattattvādi guṇagal̤a utpattiyu prakṛti mattu puruṣara paraspara saṃyogadiṃda āguttadè. ādudariṃda òṃdu mattòṃdara adhiṣṭhānarāgiruva kāraṇa puruṣanigū kūḍa kṣetra èṃdu hel̤uttārè.
12295015a yadā tu guṇajālaṃ tadavyaktātmani saṃkṣipet|
12295015c tadā saha guṇaistaistu paṃcaviṃśo vilīyate||
yogiyu prakṛtiya guṇasamūhagal̤annu avyakta mūla prakṛtiyalli vilīnagòl̤isidāga ā guṇagal̤a layadòṃdigè ippattaidanèyadāda puruṣanū kūḍa vilīnagòl̤l̤uttānè. ī dṛṣṭiyalli avanannū kṣara èṃde karèyuttārè.
12295016a guṇā guṇeṣu līyaṃte tadaikā prakṛtirbhavet|
12295016c kṣetrajño'pi yadā tāta tatkṣetre saṃpralīyate||
ayyā! guṇagal̤u guṇagal̤alli līnavādāga prakṛtiyòṃde iruttadè. mattu kṣetrajñanū yāvāga kṣetradalli līnanāguttāno āga avana pratyeka astitvavu iruvudilla.
12295017a tadākṣaratvaṃ prakṛtirgaccate guṇasaṃjñitā|
12295017c nirguṇatvaṃ ca vaideha guṇeṣu prativartanāt||
vaideha! āga triguṇamayī prakṛtiyu kṣaratvavannu hòṃdi nāśagòl̤l̤uttadè mattu puruṣanū kūḍa guṇagal̤alli pravṛttanāgirade iruvudariṃda nirguṇanāguttānè.
12295018a evameva ca kṣetrajñaḥ kṣetrajñānaparikṣaye|
12295018c prakṛtyā nirguṇastveṣa ityevamanuśuśruma||
hīgè yāvāga kṣetrada jñānaviruvudillavo arthāt puruṣanigè prakṛtiya jñānaviruvudillavo āga avanu svabhāvataḥ nirguṇane āguttānè èṃdu nāvu kel̤iddevè.
12295019a kṣaro bhavatyeṣa yadā tadā guṇavatīmatha|
12295019c prakṛtiṃ tvabhijānāti nirguṇatvaṃ tathātmanaḥ||
hīgè avanu kṣaravādāga avanu prakkṛtiya saguṇatvavannū mattu nanna nirguṇatvavannū yārthārtha til̤idukòl̤l̤uttānè.
12295020a tadā viśuddho bhavati prakṛteḥ parivarjanāt|
12295020c anyo'hamanyeyamiti yadā budhyati buddhimān||
prakṛtiyannu parityajisidudariṃda āga avanu viśuddhanāguttānè. tānu berè mattu prakṛtiyu berè ènnuva arivu ā buddhivaṃtanigāguttadè.
12295021a tadaiṣo'nyatvatāmeti na ca miśratvamāvrajet|
12295021c prakṛtyā caiva rājeṃdra namiśro'nyaśca dṛśyate||
rājeṃdra! prakṛtiya saṃyogadalliruvāga avanigè tānu bhinnanalla èṃdu toruvudakkè avanu tadrūpavannu hòṃduvude kāraṇa èṃdu anisuttadè. ādarè ā avasthèyalliyū kūḍa avanu prakṛtiyòḍanè seri òṃdāgiruvudilla, pratyekanāgiye iruttānè. hīgè puruṣanu prakṛtiyòḍanè saṃyuktanāgiyū mattu pratyekanāgiyū kaṃḍubaruttānè.
12295022a yadā tu guṇajālaṃ tat prākṛtaṃ vijugupsate|
12295022c paśyate cāparaṃ paśyaṃ tadā paśyanna saṃjvaret||
prākṛta guṇajālagal̤u kutsitavèṃdu til̤idu avugal̤iṃda viratanādāga avanigè paramātmana darśanavāguttadèyādarū avugal̤annu saṃpūrṇavāgi tyajisuvudilla athavā avugal̤iṃda berèyāguvudilla.
12295023a kiṃ mayā kṛtametāvadyo'haṃ kālamimaṃ janam|
12295023c matsyo jālaṃ hyavijñānādanuvartitavāṃstathā||
ādarè yāvāga avanigè bodhèyuṃṭāguttadèyo āga anisuttadè: “ayyo! nānenu māḍibiṭṭè! mīnu ajñānavaśa svayaṃ tāne hogi jāladalli silukihākikòl̤l̤uvaṃtè nānū kūḍa til̤iyade illi prākṛta śarīrada anusaraṇèyannu māḍuttiddenè!
12295024a ahameva hi saṃmohādanyamanyaṃ janāj janam|
12295024c matsyo yathodakajñānādanuvartitavāniha||
mīnu hegè nīre tanna jīvanada mūlavèṃba sammohadiṃda òṃdu jalāśayadiṃda innòṃdu jalāśayakkè hoguttadèyo hāgè nānū kūḍa mohavaśanāgi òṃdu śarīradiṃda innòṃdu śarīravèṃdu alèdāḍuttiddenè.
12295025a matsyo'nyatvaṃ yathājñānādudakānnābhimanyate|
12295025c ātmānaṃ tadvadajñānādanyatvaṃ caiva vedmyaham||
mīnu hegè nīru tanagiṃta bhinna èṃdu til̤idiruvudillavo hāgè nānū kūḍa nanna ajñānada kāraṇadiṃda nannannu ī prākṛta śarīrakkiṃta bhinnanāgi kāṇuttilla.
12295026a mamāstu dhigabuddhasya yo'haṃ magnamimaṃ punaḥ|
12295026c anuvartitavānmohādanyamanyaṃ janājjanam||
saṃsārasāgaradalli mul̤ugiruva ī śarīravannu āśrayisi mohavaśa òṃdu śarīradiṃda innòṃdu śarīrada anusaraṇèmāḍuttiruva ī mūḍha nanagè dhikkāravu!
12295027a ayamatra bhavedbaṃdhuranena saha mokṣaṇam|
12295027c sāmyamekatvamāyāto yādṛśastādṛśastvaham||
vāstavavāgi ī jagattinalli ī paramātmane nanna baṃdhuvu. ivanòṃdige nanna maitriyāgabahudu. mòdalu nānu hegiddarū īga mātra nānu avana samānatva mattu ekatvavannu hòṃdiddenè. avanu hegiddānèyo hāgè nānū iddenè.
12295028a tulyatāmiha paśyāmi sadṛśo'hamanena vai|
12295028c ayaṃ hi vimalo vyaktamahamīdṛśakastathā||
avanalliye nanna samānatèyannu kāṇuttiddenè. avaśyavāgiyū nānu avanaṃtèye iddenè. ī paramātmanu pratyakṣavāgiye atyaṃta nirmalanāgiddānè mattu nānū hāgèye iddenè.
12295029a yo'hamajñānasaṃmohādajñayā saṃpravṛttavān|
12295029c sasaṃgayāhaṃ niḥsaṃgaḥ sthitaḥ kālamimaṃ tvaham||
āsaktarahitanāgiddarū nānu ajñāna-mohagal̤iṃdāgi iṣṭu samayadavarègè ī āsaktimayī jaḍa prakṛtiyòṃdigè ramisuttiddenè.
12295030a anayāhaṃ vaśībhūtaḥ kālametaṃ na buddhavān|
12295030c uccamadhyamanīcānāṃ tāmahaṃ kathamāvase||
ival̤u nannannu èṣṭu vaśamāḍikòṃḍiddal̤u èṃdarè nanagè iṣṭu samaya kal̤èduhoyitu ènnuvude gòttāgalilla. ival̤ādaro uccha, madhyama mattu nīca èlla śreṇiyavaròḍanè iruttāl̤è. ival̤òḍanè nānu hegè tānè iraballè?
12295031a samānayānayā ceha sahavāsamahaṃ katham|
12295031c gaccāmyabuddhabhāvatvādeṣedānīṃ sthiro bhave||
nannòḍanè serikòṃḍu nanna samānal̤āguttiddāl̤è. mūrkhatanadiṃda ival̤òṃdigè hegè tānè sahavāsamāḍaballè? innu nānu sthiranāgibiḍuttenè.
12295032a sahavāsaṃ na yāsyāmi kālametaddhi vaṃcanāt|
12295032c vaṃcito'smyanayā yaddhi nirvikāro vikārayā||
iṣṭu samayadavarègè ī vikāramayī prakṛtiya vaṃcanègòl̤agāgiddenè. aval̤ū kūḍa nannannu vaṃcisuttiddāl̤è. ādudariṃda innu nānu ival̤òṃdigè iruvudilla.
12295033a na cāyamaparādho'syā aparādho hyayaṃ mama|
12295033c yo'hamatrābhavaṃ saktaḥ parāṅmukhamupasthitaḥ||
ādarè idu aval̤a aparādhavalla. paramātmaniṃda vimukhanāgi ival̤alli āsaktanāgiruva aparādhavannu nāne māḍiddenè.
12295034a tato'smi bahurūpāsu sthito mūrtiṣvamūrtimān|
12295034c amūrtaścāpi mūrtātmā mamatvena pradharṣitaḥ||
amūrtanāgiddarū nānu prakṛtiya aneka rūpagal̤a mūrtigal̤alli sthitanāgiddenè mattu deha rahitanāgiddarū mamatèyiṃda parāstanāgiruvudara kāraṇadiṃda dehadhāriyāgibiṭṭiddenè.
12295035a prakṛteranayatvena2 tāsu tāsviha yoniṣu|
12295035c nirmamasya mamatvena kiṃ kṛtaṃ tāsu tāsu ca|
12295035e yonīṣu vartamānena naṣṭasaṃjñena cetasā||
prakṛtiya sèl̤ètadiṃda nanagè bhinna bhinna yonigal̤alli alèdāḍuvaṃtāgidè. nānu mamatārahitanāgiddarū ī prakṛti janita mamatèyu nannannu bhinna bhinna yonigal̤alli dūḍi durdaśèyannuṃṭumāḍidè. nanna cetanavu saṃjñègal̤annu kal̤èdukòṃḍubiṭṭidè. ī kāraṇadiṃdalū nānu yonigal̤alli alèdāḍuttiddenè.
12295036a na mamātrānayā kāryamahaṃkārakṛtātmayā|
12295036c ātmānaṃ bahudhā kṛtvā yeyaṃ bhūyo yunakti mām|
12295036e idānīmeṣa buddho'smi nirmamo nirahaṃkṛtaḥ||
innu nanagè ī ahaṃkāramayī prakṛtiyòḍanè yāva kèlasavū illa. īgalū kūḍa aval̤u aneka rūpagal̤annu dharisi nannòḍanè saṃyogakkè prayatnisuttiddāl̤è. ādarè īga nānu èccaragòṃḍiddenè mattu mamatè-ahaṃkāra rahitanāgiddenè.
12295037a mamatvamanayā nityamahaṃkārakṛtātmakam|
12295037c apetyāhamimāṃ hitvā saṃśrayiṣye nirāmayam||
īgalādarū ival̤annu mattu ival̤a ahaṃkārasvarūpiṇī mamatèyannu tyajisi sarvathā ival̤iṃda muktanāguttenè mattu nirāmaya paramātmana śaraṇuhòṃduttenè.
12295038a anena sāmyaṃ yāsyāmi nānayāhamacetasā|
12295038c kṣamaṃ mama sahānena naikatvamanayā saha|
ā paramātmana sāmyatèyannu paḍèdukòl̤l̤uttenè. ī jaḍa prakṛtiya sāmyatèyannu òppikòl̤l̤uvudilla. paramātmanòḍanèya saṃyogavu nanagè kalyāṇakaravu. ī prakṛtiyòṃdigè iruvudu śreyaskaravalla.”
12295038e evaṃ paramasaṃbodhātpaṃcaviṃśo'nubuddhavān||
12295039a akṣaratvaṃ niyacceta tyaktvā kṣaramanāmayam|
hīgè uttama vivekadiṃda tanna śuddha svarūpada jñānavannu paḍèdukòṃḍu ippattaidanèyadāda ātmavu kṣarabhāvavannu tyajisi nirāmaya akṣarabhāvavannu hòṃduttadè.
12295039c avyaktaṃ vyaktadharmāṇaṃ saguṇaṃ nirguṇaṃ tathā|
12295039e nirguṇaṃ prathamaṃ dṛṣṭvā tādṛgbhavati maithila||
maithila! avyakta prakṛti, vyakta mahattattvādi saguṇa, nirguṇa mattu sarva ādibhūtagal̤u nirguṇa paramātmana sākṣātkāravannu paḍèdukòṃḍu manuṣyanū kūḍa svayaṃ ade āguttānè.
12295040a akṣarakṣarayoretaduktaṃ tava nidarśanam|
12295040c mayeha jñānasaṃpannaṃ yathāśrutinidarśanāt||
śṛtigal̤alli hegè nidarśisiddāro hāgè nānu ninagè vivekavannīyuva kṣara-akṣaragal̤a jñānavannu hel̤iddenè.
12295041a niḥsaṃdigdhaṃ ca sūkṣmaṃ ca vibuddhaṃ vimalaṃ tathā|
12295041c pravakṣyāmi tu te bhūyastannibodha yathāśrutam||
īga punaḥ śrutiyalliruvaṃtè niḥsaṃdigdhavū, sūkṣmavū, nirmalavū āgiruva viśiṣṭha jñānada kuritu hel̤uttenè. kel̤u.
12295042a sāṃkhyayogau mayā proktau śāstradvayanidarśanāt|
12295042c yadeva śāstraṃ sāṃkhyoktaṃ yogadarśanameva tat||
sāṃkhya mattu yogagal̤a kuritu nānu hel̤idudaralli èraḍu śāstragal̤ivèyèṃdu hel̤uttārè. ādarè vāstavavāgi sāṃkhya śāstravenidèyo ade yogaśāstravū haudu.
12295043a prabodhanakaraṃ jñānaṃ sāṃkhyānāmavanīpate|
12295043c vispaṣṭaṃ procyate tatra śiṣyāṇāṃ hitakāmyayā||
avanīpate! śiṣyara hitakāmanèyiṃda nānu vispaṣṭavāgi sāṃkhyadarśanavannu ninagè bodhisiddenè.
12295044a bṛhaccaiva hi taccāstramityāhuḥ kuśalā janāḥ|
12295044c asmiṃśca śāstre yogānāṃ punardadhi punaḥ śaraḥ3||
sāṃkhya śāstravu bahu dòḍḍadu èṃdu kuśalaru hel̤uttārè.
12295045a paṃcaviṃśātparaṃ tattvaṃ na paśyati narādhipa4|
12295045c sāṃkhyānāṃ tu paraṃ tatra yathāvadanuvarṇitam||
narādhipa! sāṃkhyaśāstrada ācāryaru ippattaidanèya tattvakkiṃtalū muṃdina yāvude tattvada varṇanèyannu māḍuvudilla. ido nānu sāṃkhyada parama tattvavannu yathārtharūpadalli varṇisiddenè.
12295046a buddhamapratibuddhaṃ ca budhyamānaṃ ca tattvataḥ|
12295046c budhyamānaṃ ca buddhaṃ ca prāhuryoganidarśanam||
ī nitya jñānasaṃpanna parabrahma paramātmane “buddha”nu. paramātma tattvavannu til̤iyada kāraṇadiṃda jijñāsuvāgiruva jīvātmave “buddhyamāna” èṃdu hel̤iddārè. hīgè yogasiddhāṃtada prakāra buddha mattu budhyamāna ivèraḍū cetanagal̤e.”