ప్రవేశ
।। ఓం ఓం నమో నారాయణాయ।। శ్రీ వేదవ్యాసాయ నమః ।।
శ్రీ కృష్ణద్వైపాయన వేదవ్యాస విరచిత
శ్రీ మహాభారత
శాంతి పర్వ
మోక్షధర్మ పర్వ
అధ్యాయ 239
సార
మహాభూతాది తత్త్వగళ వివేచనె (1-25).
12239001 శుక ఉవాచ।
12239001a అధ్యాత్మం విస్తరేణేహ పునరేవ వదస్వ మే।
12239001c యదధ్యాత్మం యథా చేదం భగవన్నృషిసత్తమ।।
శుకను హేళిదను: “భగవన్! ఋషిసత్తమ! పునః ననగె అధ్యాత్మవు ఏను ఎన్నువుదన్ను విస్తారవాగి హేళు.”
12239002 వ్యాస ఉవాచ।
12239002a అధ్యాత్మం యదిదం తాత పురుషస్యేహ విద్యతే।
12239002c తత్తేఽహం సంప్రవక్ష్యామి తస్య వ్యాఖ్యామిమాం శృణు।।
వ్యాసను హేళిదను: “మగూ! పురుషనిగాగియే ఇరువ అధ్యాత్మవిషయవన్ను హేళుత్తేనె. అదర వ్యాఖ్యానవన్నూ మాడుత్తేనె. ఇదన్ను కేళు.
12239003a భూమిరాపస్తథా జ్యోతిర్వాయురాకాశమేవ చ।
12239003c మహాభూతాని భూతానాం సాగరస్యోర్మయో యథా।।
భూమి, జల, తేజస్సు, వాయు మత్తు ఆకాశ – ఈ మహాభూతగళు, సాగరదల్లి అలెగళు హేగో హాగె, సర్వభూతగళల్లియూ ఇరుత్తవె1.
12239004a ప్రసార్యేహ యథాంగాని కూర్మః సంహరతే పునః।
12239004c తద్వన్మహాంతి భూతాని యవీయఃసు వికుర్వతే।।
ఆమెయు హేగె తన్న అంగగళన్ను హొరచాచి పునః హింతెగెదుకొళ్ళుత్తదెయో హాగె మహాభూతగళు సణ్ణ సణ్ణ ప్రాణిగళల్లియూ సేరికొండు ప్రకటవాగి పునః లీనవాగుత్తిరుత్తవె.
12239005a ఇతి తన్మయమేవేదం సర్వం స్థావరజంగమమ్।
12239005c సర్గే చ ప్రలయే చైవ తస్మాన్నిర్దిశ్యతే తథా।।
హీగె ఈ సర్వ స్థావరజంగమగళూ పంచభూతాత్మకగళే ఆగివె. సృష్టికాలదల్లి ఇవుగళిందలే ఉత్పత్తియాగుత్తవె మత్తు ప్రలయదల్లి ఇవుగళల్లియే సేరికొళ్ళుత్తవె.
12239006a మహాభూతాని పంచైవ సర్వభూతేషు భూతకృత్।
12239006c అకరోత్తాత వైషమ్యం యస్మిన్యదనుపశ్యతి।।
బ్రహ్మను ఈ ఐదు మహాభూతగళన్ను సర్వభూతగళల్లియూ హెచ్చు-కడిమెయాగి సమావేశగొళిసి మాడిద్దానె. అదరింద భూతగళల్లి వ్యత్యాసవన్ను కాణుత్తేవె2.”
12239007 శుక ఉవాచ।
12239007a అకరోద్యచ్చరీరేషు కథం తదుపలక్షయేత్।
12239007c ఇంద్రియాణి గుణాః కే చిత్కథం తానుపలక్షయేత్।।
శుకను హేళిదను: “పంచమహాభూతగళ వ్యత్యాసప్రమాణదింద శరీరగళ సృష్టియాగిదె ఎన్నువుదన్ను తిళియువుదాదరూ హేగె? శరీరదల్లి ఇంద్రియగళు మత్తు అవుగళ కెలవు గుణగళివె. అవుగళల్లి పంచమహాభూతగళన్ను హేగె గురుతిసబేకు?”
12239008 వ్యాస ఉవాచ।
12239008a ఏతత్తే వర్తయిష్యామి యథావదిహ దర్శనమ్।
12239008c శృణు తత్త్వమిహైకాగ్రో యథాతత్త్వం యథా చ తత్।।
వ్యాసను హేళిదను: “ఇదన్ను నాను యథావత్తాగి దర్శనగళల్లిరువంతె వర్ణిసుత్తేనె. ఏకాగ్రచిత్తనాగి తత్త్వతః కేళు.
12239009a శబ్దః శ్రోత్రం తథా ఖాని త్రయమాకాశసంభవమ్।
12239009c ప్రాణశ్చేష్టా తథా స్పర్శ ఏతే వాయుగుణాస్త్రయః।।
శబ్ద, శ్రోత్ర మత్తు శరీర ద్వారగళు – ఇవు మూరూ ఆకాశదింద హుట్టివె. ప్రాణ, చలనె మత్తు స్పర్శ ఇవు మూరూ వాయువిన గుణగళు.
12239010a రూపం చక్షుర్విపాకశ్చ త్రిధా జ్యోతిర్విధీయతే।
12239010c రసోఽథ రసనం స్నేహో గుణాస్త్వేతే త్రయోఽంభసామ్।।
రూప, కణ్ణు మత్తు జఠరానల ఇవు మూరు అగ్నియ ప్రకారగళు. రస, నాలిగె మత్తు జిడ్డుగళు - ఈ మూరు జలదింద హుట్టిదవు.
12239011a ఘ్రేయం ఘ్రాణం శరీరం చ భూమేరేతే గుణాస్త్రయః।
12239011c ఏతావానింద్రియగ్రామో వ్యాఖ్యాతః పాంచభౌతికః।।
గంధ, మూగు మత్తు శరీర – ఈ మూరు భూమియ గుణగళు. పాంచభౌతికవాద ఇవుగళన్ను ఇంద్రియగ్రామవెందు హేళుత్తారె.
12239012a వాయోః స్పర్శో రసోఽద్భ్యశ్చ జ్యోతిషో రూపముచ్యతే।
12239012c ఆకాశప్రభవః శబ్దో గంధో భూమిగుణః స్మృతః।।
స్పర్శవు వాయువిన, రసవు జలద, రూపవు తేజస్సిన గుణగళెందు హేళుత్తారె. శబ్దవు ఆకాశదింద హుట్టిదుదెందూ గంధవు భూమియ గుణవెందూ హేళిద్దారె.
12239013a మనో బుద్ధిశ్చ భావశ్చ త్రయ ఏతేఽఽత్మయోనిజాః।
12239013c న గుణానతివర్తంతే గుణేభ్యః పరమా మతాః।।
మనస్సు, బుద్ధి మత్తు భావ – ఈ మూరు ఆత్మయోనిజగళు3. ఇవు గుణగళన్ను అతిక్రమిసదే ఇద్దరూ ఇవు గుణగళిగింతలూ శ్రేష్ఠవాదవుగళెంబ మతవిదె.
12239014a ఇంద్రియాణి నరే పంచ షష్ఠం తు మన ఉచ్యతే।
12239014c సప్తమీం బుద్ధిమేవాహుః క్షేత్రజ్ఞం పునరష్టమమ్।।
నరరల్లి ఐదు ఇంద్రియగళివె. ఆరనెయదు మనస్సెందు హేళుత్తారె. ఏళనెయదు బుద్ధి మత్తు క్షేత్రజ్ఞను ఎంటనెయవను ఎందు హేళుత్తారె.
12239015a చక్షురాలోచనాయైవ సంశయం కురుతే మనః।
12239015c బుద్ధిరధ్యవసానాయ సాక్షీ క్షేత్రజ్ఞ ఉచ్యతే।।
కణ్ణు నోడువుదక్కిదె. మనస్సు సంశయపడుత్తదె. బుద్ధియు నిశ్చయిసుత్తదె. క్షేత్రజ్ఞను సాక్షి ఎందు హేళిద్దారె.
12239016a రజస్తమశ్చ సత్త్వం చ త్రయ ఏతే స్వయోనిజాః।
12239016c సమాః సర్వేషు భూతేషు తద్గుణేషూపలక్షయేత్।।
రజస్, తమస్ మత్తు సత్త్వ ఈ మూరూ స్వయోనిజగళు. సర్వభూతగళల్లియూ సాధారణవాగి కాణువ ఈ గుణగళన్ను జీవియ కర్మగళ మూలక గురుతిసబహుదు.
12239017a యథా కూర్మ ఇహాంగాని ప్రసార్య వినియచ్చతి।
12239017c ఏవమేవేంద్రియగ్రామం బుద్ధిః సృష్ట్వా నియచ్చతి।।
ఆమెయు హేగె తన్న అంగగళన్ను హొర చాచి పునః హింతెగెదుకొళ్ళుత్తదెయో హాగె బుద్ధియు ఇంద్రియగ్రామగళన్ను విషయగళ కడె కళుహిసుత్తదె మత్తు విషయగళింద హింతెగెదుకొళ్ళుత్తదె.
12239018a యదూర్ధ్వం పాదతలయోరవాఙ్మూర్ధ్నశ్చ పశ్యతి।
12239018c ఏతస్మిన్నేవ కృత్యే వై వర్తతే బుద్ధిరుత్తమా।।
కాలుకెళగినింద తలెయ నెత్తియవరెగె తన్నన్ను నోడికొండు ఇదే నాను మత్తు ఇదరిందలే కర్మగళన్ను మాడుత్తేనె ఎన్నువుదక్కె అవనల్లిరువ ఉత్తమ బుద్ధియే కారణవాగిదె.
12239019a గుణాన్నేనీయతే బుద్ధిర్బుద్ధిరేవేంద్రియాణ్యపి।
12239019c మనఃషష్ఠాని సర్వాణి బుద్ధ్యభావే కుతో గుణాః।।
బుద్ధియే గుణగళన్ను ఎళెదుకొళ్ళుత్తదె. అదే ఇంద్రియగళన్నూ మత్తు ఆరనెయదాద మనస్సన్నూ ఇంద్రియ విషయగళ కడె ఒయ్యుత్తిరుత్తదె. మనస్సు మత్తు ఇంద్రియగళొడనె బుద్ధియ సమావేశవిల్లదిద్దరె విషయగళ అనుభవవు హేగె తానే సాధ్యవాగుత్తదె?
12239020a తత్ర యత్ ప్రీతిసంయుక్తం కిం చిదాత్మని లక్షయేత్।
12239020c ప్రశాంతమివ సంశుద్ధం సత్త్వం తదుపధారయేత్।।
ప్రీతిసంయుక్త, ప్రశాంతవాగిరువ సంశుద్ధ భావవు యారల్లి కండుబరుత్తదెయో అవరల్లి సత్త్వగుణవు ఆవిర్భావగొండిదె ఎందు తిళియబేకు.
12239021a యత్తు సంతాపసంయుక్తం కాయే మనసి వా భవేత్।
12239021c రజః ప్రవర్తకం తత్ స్యాత్సతతం హారి దేహినామ్।।
దేహదల్లియాగలీ మనస్సినల్లియాగలీ సంతాపయుక్త భావవు కండుబందరె రజోగుణద ఆవిర్భావవాగిదె ఎందు తిళియబేకు.
12239022a యత్తు సంమోహసంయుక్తమవ్యక్తవిషయం భవేత్।
12239022c అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం తమస్తదుపధార్యతామ్।।
మనస్సు యావాగ భ్రాంతియుక్తవాగిరువుదో, విషయగళు అస్పష్టవాగివెయో, ఊహిసలూ సాధ్యవిల్లవో ఆగ తమోగుణద ఆవిర్భావవాగిదె ఎందు తిళియబేకు.
12239023a ప్రహర్షః ప్రీతిరానందః సామ్యం స్వస్థాత్మచిత్తతా।
12239023c అకస్మాద్యది వా కస్మాద్వర్తతే సాత్త్వికో గుణః।।
హర్ష, ప్రీతి, ఆనంద, సమతె, చిత్తస్వాస్థ్య – ఇవుగళు అకస్మాత్తాగి అథవా యావుదాదరూ కారణగళింద ఆగుత్తిద్దరె అదు సాత్వికగుణవెందు తిళియబేకు.
12239024a అభిమానో మృషావాదో లోభో మోహస్తథాక్షమా।
12239024c లింగాని రజసస్తాని వర్తంతే హేత్వహేతుతః।।
అభిమాన, సుళ్ళుమాతు, లోభ, మోహ, అసహనె – ఇవు రజోగుణద లక్షణగళు.
12239025a తథా మోహః ప్రమాదశ్చ తంద్రీ నిద్రాప్రబోధితా।
12239025c కథం చిదభివర్తంతే విజ్ఞేయాస్తామసా గుణాః।।
హాగెయే మోహ, ప్రమాద, నిద్రె, ఆలస్య మత్తు అజ్ఞాన – ఇవుగళు కండుబందరె ఇవు తామసగుణగళు ఎందు తిళియబేకు.”