209: વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથનઃ

પ્રવેશ

।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।

શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત

શ્રી મહાભારત

શાંતિ પર્વ

મોક્ષધર્મ પર્વ

અધ્યાય 209

સાર

સ્વપ્ન-સુષુપ્તિગળલ્લિ મનસ્સિન સ્થિતિ; ગુણાતીત બ્રહ્મપ્રાપ્તિગॆ ઉપાય (1-20).

12209001 ગુરુરુવાચ1
12209001a નિષ્કલ્મષં બ્રહ્મચર્યમિચ્ચતા ચરિતું સદા।
12209001c નિદ્રા સર્વાત્મના ત્યાજ્યા સ્વપ્નદોષાનવેક્ષતા।।

ગુરુવુ હેળિદનુ: “સદા નિષ્કલ્મષ બ્રહ્મચર્યવન્નુ આચરિસલુ ઇચ્છિસુવવનુ સ્વપ્નદોષગળન્નુ અવેક્ષિસિ સર્વપ્રકારગળિંદલૂ નિદ્રॆયન્નુ ત્યજિસબેકુ.

12209002a સ્વપ્ને હિ રજસા દેહી તમસા ચાભિભૂયતે।
12209002c દેહાંતરમિવાપન્નશ્ચરત્યપગતસ્મૃતિઃ2।।

સ્વપ્નસમયદલ્લિ પ્રાયશઃ રજોગુણ તમોગુણગળુ જીવવન્નુ આવેશિસુત્તવॆ. કામનાયુક્તનાગિ અવનુ ઇન્નॊંદુ શરીરવન્નુ પડॆદુકॊંડિરુવનો ऎન્નુવંતॆ સંચરિસુત્તાનॆ.

12209003a જ્ઞાનાભ્યાસાજ્જાગરતો જિજ્ઞાસાર્થમનંતરમ્।
12209003c વિજ્ઞાનાભિનિવેશાત્તુ જાગરત્યનિશં સદા।।

જ્ઞાનાભ્યાસક્કાગિ મત્તુ અનંતર જિજ્ઞાસॆગાગિ જાગૃતનાગિરબેકુ. વિજ્ઞાનવુ અભિવ્યક્તગॊંડાગ સદા રાત્રિયલ્લિ જાગૃતનાગિયે ઇરબેકાગુત્તદॆ.

12209004a અત્રાહ કો ન્વયં ભાવઃ સ્વપ્ને વિષયવાનિવ।
12209004c પ્રલીનૈરિંદ્રિયૈર્દેહી વર્તતે દેહવાનિવ।।

સ્વપ્નદલ્લિ કાણુવ વિષયગળુ યાવુવુ ऎંબ પ્રશ્નॆયુ ઇલ્લિ હુટ્ટિકॊળ્ળુત્તદॆ. ઇંદ્રિયગળુ મનસ્સિનલ્લિ લીનવાગિરુવાગ આ દેહદલ્લિદ્દ જીવવુ ઇન્નॊંદુ દેહવન્નુ પડॆદુકॊંડંતॆ વર્તિસુત્તદॆ.

12209005a અત્રોચ્યતે યથા હ્યેતદ્વેદ યોગેશ્વરો હરિઃ।
12209005c તથૈતદુપપન્નાર્થં વર્ણયંતિ મહર્ષયઃ।।

ઇદુ હેગાગુત્તદॆ ऎન્નુવુદન્નુ યોગેશ્વર હરિયॊબ્બને તિળિદુકॊંડિદ્દાનॆ ऎંદુ હેળુત્તારॆ. અવનુ હેળિદ્દન્ને મહર્ષિગળુ અર્થપૂર્ણવાગિ વર્ણિસિદ્દારॆ.

12209006a ઇંદ્રિયાણાં શ્રમાત્સ્વપ્નમાહુઃ સર્વગતં બુધાઃ।
12209006c મનસસ્તુ પ્રલીનત્વાત્તત્તદાહુર્નિદર્શનમ્।।

ઇંદ્રિયગળુ આયાસગॊંડાગ ऎલ્લરૂ સ્વપ્નવન્નુ કાણુત્તારॆ ऎંદુ વિદ્વાંસરુ હેળુત્તારॆ. આદરॆ મનસ્સુ આયાસગॊંડિરુવુદિલ્લ. તન્નલ્લડગિરુવ ઇંદ્રિયગળ વિષયવન્નુ મનસ્સॊંદે અનુભવિસુત્તિરુત્તદॆ. ઇદે સ્વપ્નક્કॆ કારણ ऎંદુ નિદર્શિસુત્તારॆ.

12209007a કાર્યવ્યાસક્તમનસઃ સંકલ્પો જાગ્રતો હ્યપિ।
12209007c યદ્વન્મનોરથૈશ્વર્યં સ્વપ્ને તદ્વન્મનોગતમ્।।

મનુષ્યનુ જાગ્રતનાગિ કાર્યાંતરદલ્લિ ઉત્કટવાગિ આસક્તનાગિદ્દાગ અવન મનોરથગળુ ફલિસિદંતॆ મનસ્સિગॆ હેગॆ કંડુબરુવુદો હાગॆ સ્વપ્નાવસ્થॆયલ્લિ ઇંદ્રિયગળ વિષયાનુભવવુ મનસ્સિગાગુત્તદॆ.

12209008a સંસારાણામસંખ્યાનાં3 કામાત્મા તદવાપ્નુયાત્।
12209008c મનસ્યંતર્હિતં સર્વં વેદ સોત્તમપૂરુષઃ।।

કામાત્મ મનસ્સુ અસંખ્ય સંસારગળ અનુભવવન્નુ હॊંદિરુત્તદॆ. મનસ્સિનલ્લિ અડગિરુવ આ સર્વવન્નૂ ऒળગિરુવ પુરુષશ્રેષ્ઠનુ તિળિદિરુત્તાનॆ.

12209009a ગુણાનામપિ યદ્યત્તત્કર્મ જાનાત્યુપસ્થિતમ્।
12209009c તત્તચ્ચંસંતિ ભૂતાનિ મનો યદ્ભાવિતં યથા।।

સ્વપ્નાવસ્થॆયલ્લિ આ કર્મગળુ મત્તુ અવુગળ ગુણગળુ અરિવॆગॆ બરુત્તવॆ મત્તુ કાણિસિકॊળ્ળુત્તવॆ. મનસ્સુ યાવરીતિયલ્લિ હેગॆ અવુગળન્નુ અનુભવિસિત્તો અદન્નુ મનસ્સુ મॆલકુહાકુત્તદॆ.

12209010a તતસ્તમુપવર્તંતે ગુણા રાજસતામસાઃ।
12209010c સાત્ત્વિકો વા યથાયોગમાનંતર્યફલોદયઃ।।

આગ અનંત કર્મગળ ફલરૂપદ રાજસ-તામસ-સાત્ત્વિક ગુણગળુ કાણિસિકॊળ્ળુત્તવॆ.

12209011a તતઃ પશ્યત્યસંબદ્ધાન્વાતપિત્તકફોત્તરાન્।
12209011c રજસ્તમોભવૈર્ભાવૈસ્તદપ્યાહુર્દુરન્વયમ્।।

વાત-પિત્ત-કફગળન્નુ ઉત્તેજિસુવ દૃશ્યગળુ કાણુત્તવॆ. રજોગુણ-તમોગુણગળ ભાવગળન્નુ તપ્પિસિકॊળ્ળુવુદુ કષ્ટ ऎંદુ હેળુત્તારॆ.

12209012a પ્રસન્નૈરિંદ્રિયૈર્યદ્યત્સંકલ્પયતિ માનસમ્।
12209012c તત્તત્સ્વપ્નેઽપ્યુપરતે મનોદૃષ્ટિર્નિરીક્ષતે।।

ઇંદ્રિયગળુ પ્રસન્નગॊંડિદ્દરૂ મનસ્સુ સંકલ્પિસુત્તિરુત્તદॆ. સ્વપ્નગળલ્લિ મનસ્સુ તન્નદે દૃષ્ટિયિંદ ઇવુગળન્નુ અનુભવિસુત્તદॆ.

12209013a વ્યાપકં સર્વભૂતેષુ વર્તતેઽપ્રતિઘં મનઃ।
412209013c મનસ્યંતર્હિતં દ્વારં દેહમાસ્થાય માનસમ્5।।

સર્વભૂતગળલ્લિયૂ મનસ્સુ વ્યાપકવાગિરુત્તદॆ મત્તુ તડॆયિલ્લદે નડॆયુત્તિરુત્તદॆ. સ્વપ્નદર્શનદ દ્વારવાગિરુવ સ્થૂલ દેહવુ સુષુપ્તિ અવસ્થॆયલ્લિ મનસ્સિનલ્લિ લીનવાગુત્તદॆ.

12209014a યત્તત્સદસદવ્યક્તં સ્વપિત્યસ્મિન્નિદર્શનમ્।
12209014c સર્વભૂતાત્મભૂતસ્થં તદધ્યાત્મગુણં વિદુઃ।।

અદે દેહવન્નાશ્રયિસિ મનસ્સુ અવ્યક્ત સદસત્સ્વરૂપ મત્તુ સાક્ષીભૂત આત્મનન્નુ પ્રાપ્તગॊળ્ળુત્તદॆ. આ આત્મવુ સર્વભૂતગળ આત્મસ્વરૂપનુ. જ્ઞાનિયુ અદન્નુ અધ્યાત્મગુણયુક્તનॆંદુ તિળિદિરુત્તાનॆ.

12209015a લિપ્સેત મનસા યશ્ચ સંકલ્પાદૈશ્વરં ગુણમ્।
12209015c આત્મપ્રભાવાત્તં વિદ્યાત્સર્વા હ્યાત્મનિ દેવતાઃ।।

મનસ્સિન મૂલક સંકલ્પમાત્રદિંદલે ઈશ્વરીય ગુણગળન્નુ પડॆયલુ ઇચ્છિસુવ યોગિયુ આ આત્મપ્રસાદવન્નુ પડॆદુકॊળ્ળુત્તાનॆ; એકॆંદરॆ સંપૂર્ણ દેવતॆગળૂ આત્મનલ્લિયે સ્થિતવાગિદ્દારॆ.

12209016a એવં હિ તપસા યુક્તમર્કવત્તમસઃ પરમ્।
12209016c ત્રૈલોક્યપ્રકૃતિર્દેહી તપસા તં મહેશ્વરમ્।।

હીગॆ તપસાયુક્ત મનસ્સુ અજ્ઞાનાંધકારદ મેલॆદ્દુ સૂર્યનંતॆ જ્ઞાનમય પ્રકાશદિંદ પ્રકાશિતગॊળ્ળુત્તદॆ. જીવાત્મનુ મૂરૂ લોકગળ કારણભૂત બ્રહ્મને આગિદ્દાનॆ. અજ્ઞાનવુ નિવૃત્તિયાદ નંતર અવનુ મહેશ્વર રૂપદલ્લિ પ્રતિષ્ઠિતનાગુત્તાનॆ.

12209017a તપો હ્યધિષ્ઠિતં દેવૈસ્તપોઘ્નમસુરૈસ્તમઃ।
12209017c એતદ્દેવાસુરૈર્ગુપ્તં તદાહુર્જ્ઞાનલક્ષણમ્।।

દેવતॆગળુ તપસ્સન્ને આશ્રયિસિરુવરુ મત્તુ અસુરરુ તપસ્સિગॆ વિઘ્નવન્નુંટુમાડુવ દંભ, દર્પાદિ તમોગુણવન્નુ અનુસરિસુત્તારॆ. આદરॆ બ્રહ્મતત્ત્વવુ દેવતॆગળુ મત્તુ અસુરરુ ઇબ્બરિગૂ તોરદંતિદॆ. તત્ત્વજ્ઞરુ ઇદન્નુ જ્ઞાનસ્વરૂપ ऎંદુ હેળુત્તારॆ.

12209018a સત્ત્વં રજસ્તમશ્ચેતિ દેવાસુરગુણાન્વિદુઃ।
12209018c સત્ત્વં દેવગુણં વિદ્યાદિતરાવાસુરૌ ગુણૌ।।

સત્ત્વ, રજ, તમોગુણગળન્નુ દેવાસુરર ગુણગળॆંદુ તિળિદિદ્દારॆ. સત્ત્વવુ દેવગુણ મત્તુ ઉળિદॆરડુ અસુરી ગુણગળॆંદુ તિળિયબેકુ.

12209019a બ્રહ્મ તત્પરમં વેદ્યમમૃતં6 જ્યોતિરક્ષરમ્।
12209019c યે વિદુર્ભાવિતાત્માનસ્તે યાંતિ પરમાં ગતિમ્।।

બ્રહ્મવુ ઈ મૂરુ ગુણગળિગૂ અતીતવાદુદુ. અક્ષર, અમૃત, સ્વયંપ્રકાશિત મત્તુ વેદ્યવુ. શુદ્ધ અંતઃકરણદ મહાત્મરુ ઇદન્નુ તિળિદુ પરમ ગતિયન્નુ હॊંદુત્તારॆ.

12209020a હેતુમચ્ચક્યમાખ્યાતુમેતાવજ્જ્ઞાનચક્ષુષા।
12209020c પ્રત્યાહારેણ વા શક્યમવ્યક્તં બ્રહ્મ વેદિતુમ્।।

જ્ઞાનદ કણ્ણુળ્ળવરે બ્રહ્મદ વિષયદલ્લિ યુક્તિસહિત માતનાડલુ શક્યરુ. મનસ્સુ મત્તુ ઇંદ્રિયગળન્નુ વિષયગળિંદ હિંતॆગॆદુકॊંડુ અવ્યક્ત બ્રહ્મવન્નુ તિળિયલુ શક્યવિદॆ.”

સમાપ્તિ ઇતિ શ્રીમહાભારતે શાંતિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથને નવાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ।। ઇદુ શ્રીમહાભારતદલ્લિ શાંતિપર્વદલ્લિ મોક્ષધર્મપર્વદલ્લિ વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથન ऎન્નુવ ઇન્નૂરાऒંભત્તને અધ્યાયવુ.

  1. ભીષ્મ ઉવાચ। (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  2. સ્પૃહઃ (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  3. સંસ્કારાણામસંખ્યાનં (ભારત દર્શન). ↩︎

  4. ઇદક્કॆ મॊદલુ ઈ ऒંદુ અધિક શ્લોકાર્ધવિદॆ: આત્મપ્રભાવાત્તદ્વિદ્યાત્સર્વા હ્યાત્મનિ દેવતાઃ। (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  5. માનુષમ્। (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  6. ્ઞાનમમૃતં (ગીતા પ્રॆસ્/ભારત દર્શન). ↩︎