206: વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથનઃ

પ્રવેશ

।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।

શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત

શ્રી મહાભારત

શાંતિ પર્વ

મોક્ષધર્મ પર્વ

અધ્યાય 206

સાર

જીવોત્પત્તિય વર્ણનॆ; દોષ-બંધનગળ મુક્તિગોસ્કર વિષયાસક્તિયન્નુ ત્યજિસલુ ઉપદેશ (1-21).

12206001 ગુરુરુવાચ। 1
12206001a રજસા સાધ્યતે મોહસ્તમસા ચ નરર્ષભ।
12206001c ક્રોધલોભૌ ભયં દર્પ એતેષાં સાધનાચ્ચુચિઃ।।
12206002a પરમં પરમાત્માનં દેવમક્ષયમવ્યયમ્।
12206002c વિષ્ણુમવ્યક્તસંસ્થાનં વિશંતે2 દેવસત્તમમ્।।

ગુરુવુ હેળિદનુ: “નરર્ષભ! રજોગુણદિંદ મોહવુંટાગુત્તદॆ. તમોગુણદિંદ ક્રોધ, લાભ, ભય મત્તુ દર્પગળુંટાગુત્તવॆ. શુચિત્વવુ પરમ પરમાત્મ દેવ અક્ષય અવ્યય વિષ્ણુ અવ્યક્ત દેવસત્તમન સંસ્થાનવન્નુ પ્રવેશિસલુ સાધકવાગુત્તદॆ.

12206003a તસ્ય માયાવિદગ્ધાંગા જ્ઞાનભ્રષ્ટા નિરાશિષઃ3
12206003c માનવા જ્ઞાનસંમોહાત્તતઃ કામં4 પ્રયાંતિ વૈ।।

અવનદે માયॆયિંદ આવૃતરાદ મનુષ્યરુ જ્ઞાનભ્રષ્ટરૂ ગુરિયિલ્લવરૂ આગુત્તારॆ. જ્ઞાનસંમોહદિંદાગિ અવરુ કામદॆડॆ સॆળॆયલ્પડુત્તારॆ.

12206004a કામાત્ક્રોધમવાપ્યાથ લોભમોહૌ ચ માનવાઃ।
12206004c માનદર્પાદહંકારમહંકારાત્તતઃ ક્રિયાઃ।।

માનવરુ કામદિંદ ક્રોધવન્નૂ, લોભ-મોહગળન્નૂ પડॆદુકॊળ્ળુત્તારॆ. માન-દર્પગળિંદ અહંકાર મત્તુ અહંકારદિંદલે ક્રિયॆગળન્નુ માડુત્તિરુત્તારॆ.

12206005a ક્રિયાભિઃ સ્નેહસંબંધઃ સ્નેહાચ્ચોકમનંતરમ્।
12206005c સુખદુઃખસમારંભાજ્જન્માજન્મકૃતક્ષણાઃ।।

ક્રિયॆગળિંદ સ્નેહસંબંધ મત્તુ નંતર સ્નેહદિંદ શોક. હીગॆ સુખ-દુઃખગળન્નુંટુમાડુવ ક્રિયॆગળલ્લિ તॊડગુવુદરિંદ જન્મ-મૃત્યુગળન્નુ અનુભવિસુત્તિરુત્તારॆ.

12206006a જન્મતો ગર્ભવાસં તુ શુક્રશોણિતસંભવમ્।
12206006c પુરીષમૂત્રવિક્લેદશોણિતપ્રભવાવિલમ્।।

જન્મવાદરો શુક્ર-શોણિતગળ મિશ્રણદિંદુંટાદ ગર્ભવાસદિંદ આગુત્તદॆ. આગ જીવિગॆ મલ-મૂત્રગળિંદ નારુત્તિરુવ રક્તદ વિકારદિંદ મલિનવાગિરુવ ગર્ભદલ્લિરબેકાગુત્તદॆ.

12206007a તૃષ્ણાભિભૂતસ્તૈર્બદ્ધસ્તાનેવાભિપરિપ્લવન્।
12206007c સંસારતંત્રવાહિન્યસ્તત્ર બુધ્યેત યોષિતઃ।।

તૃષ્ણॆગળિંદ પીડિતનાગિ અવુગળિંદ બંધિસલ્પટ્ટુ અવુગળન્ને અનુસરિસિ હોગુવ ઈ સંસારદ તંતુવન્નુ સ્ત્રીયરે નેયુત્તિરુત્તારॆ ऎંદુ તિળિયબેકુ.

12206008a પ્રકૃત્યા ક્ષેત્રભૂતાસ્તા નરાઃ ક્ષેત્રજ્ઞલક્ષણાઃ।
12206008c તસ્માદેતા વિશેષેણ નરોઽતીયુર્વિપશ્ચિતઃ5।।

પ્રકૃતિગॆ સમાનરાદ સ્ત્રીયરુ ક્ષેત્રસ્થાનદલ્લિરુત્તારॆ. પુરુષરુ ક્ષેત્રજ્ઞન લક્ષણવુળ્ળવરાગુત્તારॆ. આદુદરિંદ વિદ્વાંસ પુરુષરુ સ્ત્રીયર હિંદॆ વિશેષવાગિ હોગબારદુ.

12206009a કૃત્યા હ્યેતા ઘોરરૂપા મોહયંત્યવિચક્ષણાન્।
12206009c રજસ્યંતર્હિતા મૂર્તિરિંદ્રિયાણાં સનાતની।।

અવરુ ઘોરરૂપી કૃત્યॆ6ગॆ સમાનરુ. વિદ્વાંસરલ્લદવરન્નુ મોહગॊળિસુત્તારॆ. ઇંદ્રિયગળલ્લિ વિકારગળન્નુંટુમાડુવ સનાતની નારીમૂર્તિયુ રજોગુણદલ્લિ અડગિકॊંડિરુત્તદॆ.

12206010a તસ્માત્તર્ષાત્મકાદ્રાગાદ્બીજાજ્જાયંતિ જંતવઃ।
12206010c સ્વદેહજાનસ્વસંજ્ઞાન્યદ્વદંગાત્કૃમીંસ્ત્યજેત્।
12206010e સ્વસંજ્ઞાનસ્વજાંસ્તદ્વત્સુતસંજ્ઞાન્કૃમીંસ્ત્યજેત્।।

અવર આકર્ષણॆ-અનુરાગદ કારણદિંદલે પુરુષન વીર્ય મત્તુ જીવિગળુ હુટ્ટુત્તવॆ. તન્ન દેહદલ્લિ હુટ્ટિદ ક્રિમિગળન્નુ તન્નવલ્લવॆંદુ પરિત્યજિસુવંતॆ તન્નવॆંદુ સંજ્ઞॆગળન્નુ પડॆદિદ્દરૂ તન્નદાગિરદ પુત્રનામક ક્રિમિગળન્નૂ પરિત્યજિસબેકુ.

12206011a શુક્રતો રસતશ્ચૈવ સ્નેહાજ્જાયંતિ7 જંતવઃ।
12206011c સ્વભાવાત્કર્મયોગાદ્વા તાનુપેક્ષેત બુદ્ધિમાન્।।

વીર્ય, રસ મત્તુ સ્નેહગળિંદ જંતુગળુ સ્વભાવતઃ અથવા કર્મયોગદિંદ હુટ્ટુત્તવॆ. બુદ્ધિવંતનુ અવુગળન્નુ ઉપેક્ષિસબેકુ.

12206012a રજસ્તમસિ પર્યસ્તં સત્ત્વં તમસિ સંસ્થિતમ્8
12206012c જ્ઞાનાધિષ્ઠાનમજ્ઞાનં9 બુદ્ધ્યહંકારલક્ષણમ્।।

રજવુ તમસ્સિનલ્લિ આશ્રિતવાગિદॆ મત્તુ સત્ત્વવૂ તમસ્સિનલ્લિયે નॆલॆસિદॆ. જ્ઞાનવુ અજ્ઞાનદ અધિષ્ઠાનવુ મત્તુ બુદ્ધિયુ અહંકારદ લક્ષણવુ.

12206013a તદ્બીજં દેહિનામાહુસ્તદ્બીજં જીવસંજ્ઞિતમ્।
12206013c કર્મણા કાલયુક્તેન સંસારપરિવર્તકમ્।।

દેહિગળલ્લિરુવ અદન્નુ બીજવॆંદુ હેળુત્તારॆ. આ બીજવન્નુ જીવ ऎંદુ કરॆયુત્તારॆ. અદે કર્મગળિંદ કાલયુક્તનાગિ સંસારચક્રદલ્લિ સિલુકિ તિરુગુત્તિરુત્તદॆ.

12206014a રમત્યયં યથા સ્વપ્ને મનસા દેહવાનિવ।
12206014c કર્મગર્ભૈર્ગુણૈર્દેહી ગર્ભે તદુપપદ્યતે।।

મનસ્સુ સ્વપ્નદલ્લિ હેગॆ રમિસુત્તદॆયો હાગॆ જીવવુ ઈ દેહદલ્લિ રમિસુત્તદॆ. કર્મગળલ્લિરુવ ગર્ભગુણગળિગॆ તક્કંતહ ગર્ભવન્નુ જીવવુ પડॆદુકॊળ્ળુત્તદॆ10.

12206015a કર્મણા બીજભૂતેન ચોદ્યતે યદ્યદિંદ્રિયમ્।
12206015c જાયતે તદહંકારાદ્રાગયુક્તેન ચેતસા।।

બીજભૂતવાદ કર્મગળુ ઇંદ્રિયગળન્નુ પ્રચોદિસુત્તવॆ. રાગયુક્ત ચેતનદિંદ અહંકારવુ હુટ્ટિકॊળ્ળુત્તદॆ.

12206016a શબ્દરાગાચ્ચ્રોત્રમસ્ય જાયતે ભાવિતાત્મનઃ।
12206016c રૂપરાગાત્તથા ચક્ષુર્ઘ્રાણં ગંધચિકીર્ષયા।।

શબ્દરાગદિંદ જીવક્કॆ કિવિગળુ હુટ્ટિકॊળ્ળુત્તવॆ. રૂપરાગદિંદ અવન કણ્ણુગળુ મત્તુ ગંધદ આસॆયિંદ મૂગુ હુટ્ટિકॊળ્ળુત્તવॆ.

12206017a સ્પર્શનેભ્યસ્તથા11 વાયુઃ પ્રાણાપાનવ્યપાશ્રયઃ।
12206017c વ્યાનોદાનૌ સમાનશ્ચ પંચધા દેહયાપના।।

સ્વર્શનવૂ મત્તુ શરીરયત્રॆગાગિ પ્રાણ, અપાન, વ્યાન, ઉદાન, સમાનગળॆંબ ઐદુ વાયુગળુ હુટ્ટિકॊળ્ળુત્તવॆ.

12206018a સંજાતૈર્જાયતે ગાત્રૈઃ કર્મજૈર્બ્રહ્મણા12 વૃતઃ।
12206018c દુઃખાદ્યંતૈર્દુઃખમધ્યૈર્નરઃ શારીરમાનસૈઃ।।

હુટ્ટુવાગલે જીવવુ કર્મજ શરીરગળિંદ હુટ્ટુત્તદॆ. જીવવુ પુનઃ કર્મગળલ્લિયે તॊડગુત્તદॆ. હીગॆ મનુષ્યનુ પ્રારંભદલ્લિ, મધ્યદલ્લિ મત્તુ અંત્યદલ્લિ શારીરિક માનસિક દુઃખગળિગॊળગાગુત્તાનॆ.

12206019a દુઃખં વિદ્યાદુપાદાનાદભિમાનાચ્ચ વર્ધતે।
12206019c ત્યાગાત્તેભ્યો નિરોધઃ સ્યાન્નિરોધજ્ઞો વિમુચ્યતે।।

દેહધારણॆ માડુવુદરિંદ દુઃખવુ પ્રાપ્તવાગુત્તદॆ મત્તુ શરીરદ મેલિન અભિમાનદિંદ આ દુઃખવુ મત્તષ્ટુ હॆચ્ચુત્તદॆ. ત્યાગદિંદ દુઃખવન્નુ નિવારિસબહુદુ મત્તુ ત્યાગવન્નુ તિળિદવનુ મુક્તનાગુત્તાનॆ.

12206020a ઇંદ્રિયાણાં રજસ્યેવ પ્રભવપ્રલયાવુભૌ।
12206020c પરીક્ષ્ય સંચરેદ્વિદ્વાન્યથાવચ્ચાસ્ત્રચક્ષુષા।।

ઇંદ્રિયગળ ઉત્પત્તિ મત્તુ લય – ऎરડૂ રજોગુણદિંદલે ઉંટાગુત્તદॆ. વિદ્વાંસનુ શાસ્ત્રદૃષ્ટિયિંદ ઇદન્નુ ચॆન્નાગિ પરીક્ષિસિ યથોચિતવાગિ નડॆદુકॊળ્ળબેકુ.

12206021a જ્ઞાનેંદ્રિયાણીંદ્રિયાર્થાન્નોપસર્પંત્યતર્ષુલમ્।
12206021c જ્ઞાતૈશ્ચ કારણૈર્દેહી13 ન દેહં પુનરર્હતિ।।

આસॆયે ઇલ્લદવનિગॆ જ્ઞાનેંદ્રિયગળુ ઇંદ્રિયાર્થગળન્નુ (વિષયગળન્નુ) ऒદગિસિકॊડુવુદિલ્લ. દેહધારણॆગॆ કારણવન્નુ તિળિદુકॊંડવનુ પુનઃ શરીરધારણॆ માડબેકાગુવુદિલ્લ.14

સમાપ્તિ ઇતિ શ્રીમહાભારતે શાંતિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથને ષડાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ।। ઇદુ શ્રીમહાભારતદલ્લિ શાંતિપર્વદલ્લિ મોક્ષધર્મપર્વદલ્લિ વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથન ऎન્નુવ ઇન્નૂરાઆરને અધ્યાયવુ.

  1. ભીષ્મ ઉવાચ। (ગીતા પ્રॆસ્/ભારત દર્શન) ↩︎

  2. વિદુસ્તં (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  3. નષ્ટજ્ઞાના વિચેતસઃ। (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  4. ક્રોધં (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  5. નરોઽતીયાદ્વિશેષતઃ। (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  6. શૂન્ય દેવતॆ (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  7. દેહાજ્જાયંતિ . (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્) ↩︎

  8. સત્ત્વં ચ રજસિ સ્થિતમ્। (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  9. ્ઞાનાધિષ્ઠાનમવ્યક્તં (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  10. યાવ રીતિયલ્લિ સ્વપ્નાવસ્થॆયલ્લિદ્દાગ જીવનુ મનસ્સિન મૂલક મત્તॊંદુ શરીરવન્નુ ધરિસિદવનંતॆ ક્રીડॆયાડુત્તાનો હાગॆ કર્મગર્ભિત ગુણગળિંદ કૂડિદ જીવનુ તાયિય ગર્ભદલ્લિ સ્વપ્નદંતહ સ્થિતિયન્નુ હॊંદુત્તાનॆ (ભારત દર્શન). ↩︎

  11. સ્પર્શને ત્વક્તથા વાયુઃ (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  12. કર્મજૈર્વર્ષ્મણા (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  13. હીનશ્ચ કરણૈર્દેહી (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

  14. Even if one accomplishes the objective of satisfying the senses, a person who knows can use the senses of knowledge to determine the reasons. Such a being does not have to accept a body again. (Bibek Debroy) ↩︎