204: વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથનઃ

પ્રવેશ

।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।

શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત

શ્રી મહાભારત

શાંતિ પર્વ

મોક્ષધર્મ પર્વ

અધ્યાય 204

સાર

સંસારચક્ર મત્તુ જીવાત્મસ્થિતિગળ વર્ણનॆ (1-16).

12204001 ગુરુરુવાચ।
12204001a ચતુર્વિધાનિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ।
12204001c અવ્યક્તપ્રભવાન્યાહુરવ્યક્તનિધનાનિ ચ।
12204001e અવ્યક્તનિધનં¹ વિદ્યાદવ્યક્તાત્માત્મકં મનઃ।।

ગુરુવુ હેળિદનુ: “જરાયુજ, અંડજ, સ્વેદજ મત્તુ ઉદ્ભુજ્જ – ઈ નાલ્કુ પ્રકારદ સ્થાવર-જંગમ જીવિગળॆલ્લવૂ અવ્યક્તદિંદ ઉત્પન્નવાગુત્તવॆ ऎંદુ હેળિદ્દારॆ મત્તુ અવ્યક્તદલ્લિયે ઇવॆલ્લવુગળ લયવાગુત્તદॆ. યાવુદર લક્ષણગળુ વ્યક્તવાગુવુદિલ્લવો અવુગળન્નુ અવ્યક્ત ऎંદુ તિળિયબેકુ. અવ્યક્તવાદુદૂ ત્રિગુણાત્મકવાગિરુત્તદॆ. હાગॆ મનસ્સૂ કૂડ અવ્યક્ત પ્રકૃતિયંતॆ ત્રિગુણાત્મકવાગિદॆ.²

12204002a યથાશ્વત્થકણીકાયામંતર્ભૂતો મહાદ્રુમઃ।
12204002c નિષ્પન્નો દૃશ્યતે વ્યક્તમવ્યક્તાત્સંભવસ્તથા।।

સાસિવॆ કાળિનષ્ટુ સણ્ણદાગિરુવ અશ્વત્થદ બીજદલ્લિ મહાવૃક્ષવે અડગિકॊંડિરુવંતॆ મત્તુ બીજવુ મॊળॆતુ બॆળॆદનંતર મહાવૃક્ષવાગિ વ્યક્તવાગુવંતॆ અવ્યક્તદિંદ વ્યક્તવાદ જગત્તુ હુટ્ટિકॊળ્ળુત્તદॆ.

12204003a અભિદ્રવત્યયસ્કાંતમયો નિશ્ચેતનાવુભૌ।
12204003c સ્વભાવહેતુજા ભાવા યદ્વદન્યદપીદૃશમ્।।

લોહવુ નિશ્ચેતનવાગિદ્દરૂ આયસ્કાંતદ કડॆગે ઓડુવ હાગॆ શરીરવુ હુટ્ટિદॊડનॆયે પ્રાણિય સ્વાભાવિક સંસ્કાર મત્તુ અવિદ્યા-કામ-કર્માદિ ઇતર ગુણગળૂ આ શરીરદ કડॆયે સॆળॆયલ્પડુત્તવॆ³.

12204004a તદ્વદવ્યક્તજા ભાવાઃ કર્તુઃ કારણલક્ષણાઃ।
12204004c અચેતનાશ્ચેતયિતુઃ કારણાદભિસંહિતાઃ।।

ઇદે પ્રકાર આ અવ્યક્તદિંદ ઉત્પન્નવાદ ઉપર્યુક્ત કારણ-સ્વરૂપ ભાવગળુ અચેતનગળાગિદ્દરૂ ચેતન કર્તનॊડનॆય સંબંધદિંદાગિ ચેતનાત્મકગॊંડુ ક્રિયॆગળિગॆ કારણગળાગુત્તવॆ⁴.

12204005a ન ભૂઃ ખં દ્યૌર્ન ભૂતાનિ નર્ષયો ન સુરાસુરાઃ।
12204005c નાન્યદાસીદૃતે જીવમાસેદુર્ન તુ સંહિતમ્।।

મॊદલુ પૃથ્વિ, આકાશ, સ્વર્ગ, ભૂતગણ, ઋષિગણ મત્તુ સુરાસુર ગણગળ્યાવુવૂ ઇરલિલ્લ. જીવવॊંદન્નુ બિટ્ટુ બેરॆ યાવ વસ્તુવિન અસ્તિત્વવૂ ઇરલિલ્લ. જડ-જીવગળ સંયોગવૂ ઇરલિલ્લ.

12204006a સર્વનીત્યા⁵ સર્વગતં મનોહેતુ સલક્ષણમ્।
12204006c અજ્ઞાનકર્મ નિર્દિષ્ટમેતત્કારણલક્ષણમ્।।

આ જીવવુ ऎલ્લવન્નૂ તિળિદિરુત્તદॆ. ऎલ્લદરલ્લિયૂ ઇરુત્તદॆ. અદે લક્ષણસહિતવાદ મનસ્સિગॆ કારણ. કારણ-લક્ષણગળિંદ કૂડિરુવ ઈ જગત્તુ અજ્ઞાનદિંદ આદુદુ ऎંદુ હેળુત્તારॆ.

12204007a તત્કારણૈર્હિ સંયુક્તં કાર્યસંગ્રહકારકમ્।
12204007c યેનૈતદ્વર્તતે ચક્રમનાદિનિધનં મહત્।।

ઈ કારણગળિંદ યુક્તવાગિ જીવવુ કર્મગળન્નુ સંગ્રહિસુત્તિરુત્તદॆ. કર્મદિંદ વાસના મત્તુ વાસનગળિંદ પુનઃ કર્મ. હીગॆ ઈ મહાન્ સંસારચક્રવુ પ્રારંભવિલ્લદે મત્તુ અંત્યવૂ ઇલ્લદે નડॆયુત્તિરુત્તદॆ.

12204008a અવ્યક્તનાભં વ્યક્તારં વિકારપરિમંડલમ્।
12204008c ક્ષેત્રજ્ઞાધિષ્ઠિતં ચક્રં સ્નિગ્ધાક્ષં વર્તતે ધ્રુવમ્।।

અવ્યક્તવે આ ચક્રદ નાભિ. વ્યક્તવે આ ચક્રદ અરॆકાલુગળુ. સુખ-દુઃખાદિ વિકારગળે અદર નેમિ અથવા પરિમંડલવુ. આસક્તિયુ અદર અચ્ચુ. નિશ્ચિતરૂપદલ્લિ તિરુગુત્તિરુવ ઈ ચક્રદલ્લિ ક્ષેત્રજ્ઞ જીવાત્મનુ ચાલકનાગિ કુળિતિરુત્તાનॆ.

12204009a સ્નિગ્ધત્વાત્તિલવત્સર્વં ચક્રેઽસ્મિન્પીડ્યતે જગત્।
12204009c તિલપીડૈરિવાક્રમ્ય ભોગૈરજ્ઞાનસંભવૈઃ।।

ऎણ્ણॆયન્નુ તॆગॆયુવ સલુવાગિ જિડ્ડિનિંદ કૂડિદ ऎળ્ળન્નુ ગાણક્કॆ હાકિ અરॆયુવંતॆ ભોગ-અજ્ઞાનગળિંદ પીડિતવાદ ઈ જગત્તુ સંસારચક્રદલ્લિ સિલુકિ અરॆયલ્પડુત્તદॆ.

12204010a કર્મ તત્કુરુતે તર્ષાદહંકારપરિગ્રહમ્।
12204010c કાર્યકારણસંયોગે સ હેતુરુપપાદિતઃ।।

જીવવુ અહંકારક્કॆ અધીનવાગિ તૃષ્ણॆય કારણદિંદ કાર્યગળન્નુ માડુત્તદॆ. અદે મુંદિન કાર્ય-કારણગળ યોગક્કॆ કારણવાગુત્તદॆ ऎંદુ પ્રતિપાદિતવાગિદॆ.

12204011a નાત્યેતિ⁶ કારણં કાર્યં ન કાર્યં કારણં તથા।
12204011c કાર્યાણાં તૂપકરણે કાલો ભવતિ હેતુમાન્।।

કાર્યદ હિંદॆ કારણવૂ ઇલ્લ. કાર્યવૂ કારણવન્નુ અનુસરિસુવુદિલ્લ. કાર્ય મત્તુ પરિણામગળॆરડન્નૂ કાલવે માડુત્તદॆ⁷.

12204012a હેતુયુક્તાઃ પ્રકૃતયો વિકારાશ્ચ પરસ્પરમ્।
12204012c અન્યોન્યમભિવર્તંતે પુરુષાધિષ્ઠિતાઃ સદા।।

હેતુયુક્તવાદ ऎંટુ મૂલપ્રકૃતિગળૂ મત્તુ અવુગળ હદિનારુ વિકારગળૂ પુરુષનલ્લિ અધિષ્ઠાનવન્નુ હॊંદિ (આશ્રયવન્નુ પડॆદુ) પરસ્પર સેરુત્તિરુત્તવॆ મત્તુ સૃષ્ટિયન્નુ વિસ્તરિસુત્તિરુત્તવॆ⁸.

12204013a સરજસ્તામસૈર્ભાવૈશ્ચ્યુતો હેતુબલાન્વિતઃ।
12204013c ક્ષેત્રજ્ઞમેવાનુયાતિ પાંસુર્વાતેરિતો યથા।
12204013e ન ચ તૈઃ સ્પૃશ્યતે ભાવો ન તે તેન મહાત્મના।।

ધૂળુ ગાળિયॊડનॆયે હોગુવંતॆ રાજસ-તામસ ભાવગળુ મત્તુ બલાન્વિત હેતુગળુ ક્ષેત્રજ્ઞનન્ને હિંબાલિસિ હોગુત્તવॆ.⁹ આદરॆ આ ભાવગળુ મહાત્મ જીવવન્નુ સ્પર્શિસુવુદિલ્લ મત્તુ જીવવૂ અવુગળન્નુ સ્પર્શિસુવુદિલ્લ.

12204014a સરજસ્કોઽરજસ્કશ્ચ સ વૈ વાયુર્યથા ભવેત્।
12204014c તથૈતદંતરં વિદ્યાત્ ક્ષેત્રક્ષેત્રજ્ઞયોર્બુધઃ।
12204014e અભ્યાસાત્સ તથા યુક્તો ન ગચ્ચેત્પ્રકૃતિં પુનઃ।।

અદુ ધૂળન્નુ હॊત્તિકॊંડિરુવ ગાળિયંતॆ. ગાળિયલ્લિયે ધૂળિરુવુદિલ્લ¹⁰. ઇવॆરડૂ (વાસનॆગળુ મત્તુ જીવ) બેરॆબેરॆયાગિરુવુદરિંદ વિદ્વાંસનુ ક્ષેત્ર મત્તુ ક્ષેત્રજ્ઞર નડુવિન અંતરવન્નુ તિળિદુકॊંડિરુત્તાનॆ. ઇવॆરડર તદાત્મ્યકત્વદ અભ્યાસગુણદિંદાગિ જીવનિગॆ તન્ન શુદ્ધ સ્વરૂપદ જ્ઞાનવે ઇરુવુદિલ્લ¹¹.”

12204015a સંદેહમેતમુત્પન્નમચ્ચિનદ્ભગવાનૃષિઃ।
12204015c તથા વાર્તાં સમીક્ષેત કૃતલક્ષણસંમિતામ્।।

હીગॆ ભગવાન્ ઋષિયુ શિષ્યનલ્લિ ઉત્પન્નવાગિદ્દ સંદેહવન્નુ તॊડॆદુહાકિદનુ. આદુદરિંદ યાવ ઉપાયવુ ઉદ્દેશસિદ્ધિગॆ સહાયકવાગુવુદો અદન્ને હુડુકબેકુ.

12204016a બીજાન્યગ્ન્યુપદગ્ધાનિ ન રોહંતિ યથા પુનઃ।
12204016c જ્ઞાનદગ્ધૈસ્તથા ક્લેશૈર્નાત્મા સંબધ્યતે પુનઃ।।

બॆંકિયલ્લિ હુરિદ બીજગળુ પુનઃ મॊળકॆગॊળ્ળદંતॆ જ્ઞાનાગ્નિયિંદ અવિદ્યાદિ ऎલ્લ ક્લેશગળૂ દગ્ધવાદાગ જીવાત્મનુ પુનઃ ઈ સંસારદલ્લિ જન્મતાળબેકાગુવુદિલ્લ.

સમાપ્તિ

ઇતિ શ્રીમહાભારતે શાંતિપર્વણિ મોક્ષધર્મપર્વણિ વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથને ચતુરાધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ।।
ઇદુ શ્રીમહાભારતદલ્લિ શાંતિપર્વદલ્લિ મોક્ષધર્મપર્વદલ્લિ વાર્ષ્ણેયાધ્યાત્મકથન ऎન્નુવ ઇન્નૂરાનાલ્કને અધ્યાયવુ.

---

1. અવ્યક્તલક્ષણં (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

2. All mobile and immobile beings belong to four categories. They are not manifest, alive, manifest and dead. Know that the mind exists in the atman, wich is not manifest. It is not manifest and it is destroyed. (Bibek Debroy) ↩︎

3. A piece of iron has no consciousness, but advances towards a lodestone. Some reasons and attributes are natural. But others are not like that. (Bibek Debroy) ↩︎

4. અદે રીતિયલ્લિ અવ્યક્તદિંદ હુટ્ટિદવુગળાગિ કારણગળૂ આગિરુવ કર્તૃવિન અચેતનવાદ ભાવગળુ ચૈતન્યવન્નુ તુંબુવ સર્વકારણનાદ પરમાત્મનિંદલે ऒટ્ટાગિ સેરલ્પડુત્તવॆ. (ભારત દર્શન) Having become manifest, those attributes provide reasons and objectives to the doer. However, there also unconscious attributes that provide reasons for the consciousness to be collected. (Bibek Debroy) ↩︎

5. પૂર્વં નિત્યં (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

6. નાભ્યેતિ (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

7. કારણવુ કાર્યવન્નુ પ્રવેશિસુવુદિલ્લ મત્તુ કાર્યવૂ કારણવન્નુ પ્રવેશિસુવુદિલ્લ. કાર્યમાડુવ સમયદલ્લિ કાલવે અદર સિદ્ધિ મત્તુ અસ્તિદ્ધિગળલ્લિ હેતુવાગુત્તદॆ (ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎

8. But Prakriti is united with the reasons and the transformations work against each other. They transgress each other. However, Purusha is always established over them. (Bibek Debroy) ↩︎

9. સ્થૂલદેહવન્નુ પરિત્યજિસિદ નંતર સૂક્ષ્મ શરીરવુ રાજસ-તામસ ભાવગળિંદ કૂડિ વાસનાબલદિંદ યુક્તવાગિ ગાયિયિંદ ऎબ્બિસલ્પટ્ટ ધૂળિનંતॆ ક્ષેત્રજ્ઞ (જીવ) નન્ને અનુસરિસિ હોગુત્તદॆ. (હિંદિન જન્મદ વાસનॆગળॊડનॆ જીવનુ સૂક્ષ્મશરીરવન્નુ પ્રવેશિસિ અનંતર આ સૂક્ષ્મશરીરદॊડનॆ મત્તॊંદુ સ્થૂલશરીરવન્નુ પ્રવેશિસુત્તાનॆ.) (ભારત દર્શન) ↩︎

10. ધૂળિનિંદ રહિતવાદ ગાળિયુ કॆલવુ સમયગળલ્લિ ધૂળિનિંદ કૂડિરુવંતॆ કાણુવ હાગॆ આત્મનુ રાજસ-તામસાદિ ભાવગળિંદ કૂડિરુવંતॆ તોરુત્તાનॆ. વાયુવॆંદિગૂ ધૂળિનિંદ કૂડિરદંતॆ જીવવॆંદિગૂ રાજસ-તામસાદિ ગુણગળિંદ કૂડિદવનાગિરુવુદિલ્લ. (ભારત દર્શન) ↩︎

11. અભ્યાસબલદિંદલૂ વાસનાબલદિંદલૂ જીવનુ દેહાત્મભાવવન્નુ હॊંદિબિટ્ટિરુવુદરિંદ શુદ્ધસ્વરૂપદ કડॆ હોગલારનુ. (ભારત દર્શન) If one practises one does not have to go to Prakriti again. (Bibek Debroy) ↩︎