ప్రవేశ
।। ఓం ఓం నమో నారాయణాయ।। శ్రీ వేదవ్యాసాయ నమః ।।
శ్రీ కృష్ణద్వైపాయన వేదవ్యాస విరచిత
శ్రీ మహాభారత
శాంతి పర్వ
మోక్షధర్మ పర్వ
అధ్యాయ 180
సార
భృగువు జీవద అస్తిత్వ మత్తు నిత్యతెయన్ను యుక్తిగళింద సిద్ధపడిసిదుదు (1-30).
12180001 భృగురువాచ।
12180001a న ప్రణాశోఽస్తి జీవానాం దత్తస్య చ కృతస్య చ।
12180001c యాతి దేహాంతరం ప్రాణీ శరీరం తు విశీర్యతే।।
భృగువు హేళిదను: “దేహ నాశవాదరూ జీవవు నాశహొందువుదిల్ల. కొట్ట దానవాగలీ మాడిద కర్మఫలవాగలీ ఎందిగూ నాశవాగువుదిల్ల. శరీర మాత్ర నష్టవాగుత్తదె మత్తు ప్రాణియు దేహాంతరవన్ను హొందుత్తదె.
12180002a న శరీరాశ్రితో జీవస్తస్మిన్నష్టే ప్రణశ్యతి।
12180002c యథా సమిత్సు దగ్ధాసు న ప్రణశ్యతి పావకః।।
సమిత్తు సుట్టుహోదరూ హేగె అగ్నియు నాశవాగువుదిల్లవో హాగె శరీరవు నాశవాదరె శరీరాశ్రిత జీవవు నష్టవాగువుదిల్ల.”
12180003 భరద్వాజ ఉవాచ।
12180003a అగ్నేర్యథా తథా తస్య యది నాశో న విద్యతే।
12180003c ఇంధనస్యోపయోగాంతే స చాగ్నిర్నోపలభ్యతే।।
భరద్వాజను హేళిదను: “ఒందు వేళె అగ్నియంతె జీవద నాశవూ ఆగువుదిల్లవెందాదరె ఇంధనవు సుట్టుహోద నంతర అగ్నియు ఆరిహోగుత్తదె మత్తు అదరల్లి ఆగ అగ్నియు ఉపలబ్ధవాగువుదిల్ల.
12180004a నశ్యతీత్యేవ జానామి శాంతమగ్నిమనింధనమ్।
12180004c గతిర్యస్య ప్రమాణం వా సంస్థానం వా న దృశ్యతే।।
ఆదుదరింద ఇంధనరహిత ఆరిహోగిరువ అగ్నియన్ను నష్టవాదుదెందే తిళియుత్తేనె. ఏకెందరె యావుదర గతి, ప్రమాణ అథవా స్థితియిల్లవో అదన్ను నాశవాదుదెందే తిళియబేకాగుత్తదె. జీవద్దూ ఇదే పరిస్థితియాగిదె.”
12180005 భృగురువాచ।
12180005a సమిధాముపయోగాంతే సన్నేవాగ్నిర్న దృశ్యతే1।
12180005c ఆకాశానుగతత్వాద్ధి దుర్గ్రహః స నిరాశ్రయః।।
భృగువు హేళిదను: “సమిత్తుగళన్ను ఉపయోగిసిద నంతర అగ్నియు కాణువుదిల్ల అష్టే. అదు ఆకాశదల్లి అవ్యక్తరూపదల్లి స్థితవాగిబిడుత్తదె. ఆదుదరింద అదు ఉపలబ్ధవాగువుదిల్ల. ఏకెందరె ఆశ్రయరహిత అగ్నియన్ను గ్రహిసువుదు అత్యంత కఠిణ.
12180006a తథా శరీరసంత్యాగే జీవో హ్యాకాశవత్ స్థితః।
12180006c న గృహ్యతే సుసూక్ష్మత్వాద్యథా జ్యోతిర్న సంశయః।।
హాగెయే శరీరసంత్యాగదల్లి జీవవు ఆకాశవన్ను సేరిరుత్తదె. అదు అత్యంత సూక్ష్మవాగిరువుదర కారణ ఆరిహోద అగ్నియంతె అనుభవక్కె సిగువుదిల్ల. ఆదరె అవశ్యవాగియూ అదు ఇరుత్తదె. అదరల్లి సంశయవే ఇల్ల.
12180007a ప్రాణాన్ధారయతే హ్యగ్నిః స జీవ ఉపధార్యతామ్।
12180007c వాయుసంధారణో హ్యగ్నిర్నశ్యత్యుచ్చ్వాసనిగ్రహాత్।।
అగ్నియు ప్రాణగళన్ను ధరిసుత్తదె. అదన్నే జీవవెందు తిళి. ఆ అగ్నియన్ను వాయువు దేహదొళగె ధరిసిరుత్తదె. శ్వాసవు నింతాగ వాయువినొందిగె అగ్నియూ నష్టవాగుత్తదె.
12180008a తస్మిన్నష్టే శరీరాగ్నౌ శరీరం తదచేతనమ్।
12180008c పతితం యాతి భూమిత్వమయనం తస్య హి క్షితిః।।
12180009a జంగమానాం హి సర్వేషాం స్థావరాణాం తథైవ చ।
12180009c ఆకాశం పవనోఽభ్యేతి జ్యోతిస్తమనుగచ్చతి।
12180009e తత్ర త్రయాణామేకత్వం ద్వయం భూమౌ ప్రతిష్ఠితమ్।।
శరీరదల్లిరువ అగ్నియు నష్టవాదాగ అచేతన శరీరవు భూమియ మేలె బిద్దు భూమిత్వవన్ను హొందుత్తదె. అచేతన వస్తువిగె భూమియే ఆశ్రయస్థానవు. సర్వ స్థావర-జంగమగళ ప్రాణవాయువూ ఆకాశవన్ను సేరుత్తదె. అగ్నియూ వాయువన్ను అనుసరిసి హోగుత్తదె. హీగె ఆకాశ, వాయు మత్తు అగ్నిగళు ఒందెడె సేరిద నంతర జలతత్త్వ మత్తు భూమితత్త్వగళు శవరూపదల్లి భూమియ మేలిరుత్తవె.
12180010a యత్ర ఖం తత్ర పవనస్తత్రాగ్నిర్యత్ర మారుతః।
12180010c అమూర్తయస్తే విజ్ఞేయా ఆపో మూర్తాస్తథా క్షితిః2।।
ఎల్లి ఆకాశవిరువుదో అల్లి వాయువిరుత్తదె మత్తు ఎల్లి వాయువిదెయో అల్లి అగ్నియూ ఇరుత్తదె. ఈ మూరూ తత్త్వగళు నిరాకారవెందు తిళియబేకు. జల మత్తు పృథ్వి తత్త్వగళిగె ఆకారగళివె.”
12180011 భరద్వాజ ఉవాచ।
12180011a యద్యగ్నిమారుతౌ భూమిః ఖమాపశ్చ శరీరిషు।
12180011c జీవః కింలక్షణస్తత్రేత్యేతదాచక్ష్వ మేఽనఘ।।
భరద్వాజను హేళిదను: “అనఘ! ఒందు వేళె దేహధారిగళ శరీరదల్లి కేవల అగ్ని, వాయు, భూమి, ఆకాశ మత్తు జలతత్త్వగళే ఇరువుదాదరె ఆ శరీరగళల్లిరువ జీవద లక్షణగళేను? అదన్ను ననగె హేళు.
12180012a పంచాత్మకే పంచరతౌ పంచవిజ్ఞానసంయుతే।
12180012c శరీరే ప్రాణినాం జీవం జ్ఞాతుమిచ్చామి యాదృశమ్।।
పంచభూతగళిందాద, పంచవిషయగళల్లి ఆసక్తియన్ను హొందిరువ, పంచ జ్ఞానేంద్రియగళన్ను హొందిరువ ప్రాణిగళ శరీరదల్లి వాసిసువ జీవవు ఎంథహుదు ఎన్నువుదన్ను తిళియ బయసుత్తేనె.
12180013a మాంసశోణితసంఘాతే మేదఃస్నాయ్వస్థిసంచయే।
12180013c భిద్యమానే శరీరే తు జీవో నైవోపలభ్యతే।।
రక్త-మాంసగళ సమూహదింద కూడిరువ, మేధస్సు-కరుళు మత్తు మూళెగళ సంచయదింద రూపగొండిరువ ఈ శరీరవన్ను కత్తరిసిదరె జీవవు సిగువుదిల్ల.
12180014a యద్యజీవం శరీరం తు పంచభూతసమన్వితమ్।
12180014c శారీరే మానసే దుఃఖే కస్తాం వేదయతే రుజమ్।।
పంచభూతాత్మిక శరీరదల్లి జీవ ఎంబ ప్రత్యేక వస్తు ఇల్ల ఎందు తిళిదరె శారీరిక మత్తు మానసిక దుఃఖవన్ను అనుభవిసువవరు యారు?
12180015a శృణోతి కథితం జీవః కర్ణాభ్యాం న శృణోతి తత్।
12180015c మహర్షే మనసి వ్యగ్రే తస్మాజ్జీవో నిరర్థకః।।
మహర్షే! జీవను బేరెయవరు హేళువ మాతుగళన్ను కివిగళింద కేళుత్తలే ఇరుత్తానె. ఆదరె మనస్సు వ్యగ్రవాయితెందరె ముందిన మాతుగళు కివిగె కేళిసువుదే ఇల్ల. ఆదుదరింద మనస్సిగింతలూ అతిరిక్తవాద జీవద అస్తిత్వవు నిరర్థకవెందు భావిసుత్తేనె.
12180016a సర్వం పశ్యతి యద్దృశ్యం మనోయుక్తేన చక్షుషా।
12180016c మనసి వ్యాకులే తద్ధి పశ్యన్నపి న పశ్యతి।।
మనస్సినింద యుక్తవాద కణ్ణుగళింద ఎల్లవన్నూ నోడుత్తానె. మనస్సు వ్యగ్రవాయితెందరె ముందె కాణువ దృశ్యవన్ను కణ్ణుగళు నోడుత్తిద్దరూ మనస్సు గ్రహిసువుదే ఇల్ల.
12180017a న పశ్యతి న చ బ్రూతే న శృణోతి న జిఘ్రతి।
12180017c న చ స్పర్శరసౌ వేత్తి నిద్రావశగతః పునః।।
పునః నిద్రావశనాదవను నోడువుదిల్ల, మాతనాడువుదిల్ల, కేళువుదిల్ల, మూసువుదిల్ల. అవను స్పర్శ-రసగళన్నూ తిళియువుదిల్ల.
12180018a హృష్యతి క్రుధ్యతి చ కః శోచత్యుద్విజతే చ కః।
12180018c ఇచ్చతి ధ్యాయతి ద్వేష్టి వాచమీరయతే చ కః।।
ఆదుదరింద ఈ జిజ్ఞాసెయుంతాగుత్తదె – ఈ శరీరదల్లిరువ యారు హర్షపడుత్తారె మత్తు యారు క్రోధక్కొళగాగుత్తారె? యారిగె శోక మత్తు ఉద్వేగగళుంటాగుత్తవె? ఇచ్ఛె, ధ్యాన, ద్వేష మత్తు మాతుకతెగళన్ను యారు మాడుత్తారె?”
12180019 భృగురువాచ।
12180019a న పంచసాధారణమత్ర కిం చిచ్ చరీరమేకో వహతేఽంతరాత్మా।
12180019c స వేత్తి గంధాంశ్చ రసాన్ శ్రుతిం చ స్పర్శం చ రూపం చ గుణాశ్చ యేఽన్యే।।
భృగువు హేళిదను: “శబ్ద-స్పర్శ-రూప-రస-గంధగళ సంబంధవు మనస్సిగూ ఇరువుదరింద మనస్సూ పంచభూతాత్మకవే ఆగిదె. మనస్సు ఈ తత్త్వగళిగింతలూ భిన్నవాద తత్త్వవల్ల. ఆదరె మనస్సు శరీరనిర్వాహకవల్ల. అంతరాత్మనొబ్బనే ఈ శరీరవన్ను ధరిసిద్దానె. అవనే శబ్ద-స్పర్శ-రూప-రస-గంధగళన్నూ ఇతర గుణగళన్నూ అనుభవిసుత్తానె.
12180020a పంచాత్మకే పంచగుణప్రదర్శీ స సర్వగాత్రానుగతోఽంతరాత్మా।
12180020c స వేత్తి దుఃఖాని సుఖాని చాత్ర తద్విప్రయోగాత్తు న వేత్తి దేహః।।
పంచేంద్రియగళ గుణగళన్ను ధరిసువ మనస్సన్ను నోడువవను ఆ అంతరాత్మనే మత్తు అవనే ఈ పంచభూతాత్మక శరీరద సంపూర్ణ అవయవగళల్లి వ్యాప్తనాగి సుఖ-దుఃఖగళన్ను అనుభవిసుత్తిరుత్తానె. యావాగ శరీరదొడనె అవన సంబంధవు మురిదుహోగుత్తదెయో ఆగ ఆ శరీరక్కె సుఖ-దుఃఖగళ అనుభవవాగువుదిల్ల3.
12180021a యదా న రూపం న స్పర్శో నోష్మభావశ్చ పావకే।
12180021c తదా శాంతే శరీరాగ్నౌ దేహం త్యక్త్వా స నశ్యతి।।
యావాగ పంచభూతాత్మిక శరీరదల్లి రూప, స్పర్శ మత్తు ఉష్ణద భావగళిల్లదిరువుదో ఆగ శరీరస్థ అగ్నియు ఆరిహోగిరుత్తదె. ఆగ జీవాత్మను శరీరవన్ను త్యజిసిదరూ నాశహొందువుదిల్ల.
12180022a అమ్మయం సర్వమేవేదమాపో4 మూర్తిః శరీరిణామ్।
12180022c తత్రాత్మా మానసో బ్రహ్మా సర్వభూతేషు లోకకృత్।।
సర్వవూ జలమయవు. ప్రాణిగళ శరీరగళూ జలమయవు. ఈ జలమయ శరీరదల్లి ఇరువ ఆత్మను మనస్సినల్లి అభివ్యక్తనాగుత్తానె. అవనే సర్వభూతగళ మత్తు సర్వలోకగళ కర్తా బ్రహ్మ5.
612180023a ఆత్మానం తం విజానీహి సర్వలోకహితాత్మకమ్। 12180023c తస్మిన్యః సంశ్రితో దేహే హ్యబ్బిందురివ పుష్కరే।।
ఆత్మను సర్వలోకహితాత్మకనెందు తిళి. అవను ప్రాణిగళ శరీరదల్లి - కమలపత్రద మేలిరువ నీరిన బిందువు కమలపత్రక్కె అంటియూ అంటికొండిరదంతె - ఇరుత్తానె.
12180024a క్షేత్రజ్ఞం తం విజానీహి నిత్యం లోకహితాత్మకమ్।
12180024c తమో రజశ్చ సత్త్వం చ విద్ధి జీవగుణానిమాన్।।
ఆ క్షేత్రజ్ఞను నిత్యవూ లోకహితాత్మకనెన్నువుదెందు తిళి. తమో, రజ మత్తు సత్త్వగళు జీవద గుణగళెందు తిళి.
12180025a సచేతనం జీవగుణం వదంతి స చేష్టతే చేష్టయతే చ సర్వమ్।
12180025c తతః పరం క్షేత్రవిదం వదంతి ప్రావర్తయద్యో భువనాని సప్త।।
జీవగుణవు చేతనాయుక్తవాదుదు ఎందు హేళుత్తారె. అదు స్వయం చలిసుత్తదె మత్తు శరీరద ఎల్లకడె చలనెయన్నుంటుమాడుత్తదె. శరీరతత్త్వవన్ను తిళిదవరు క్షేత్రజ్ఞనాద జీవక్కింత ఏళు భువనగళన్ను సృష్టిసిద పరమాత్మనే శ్రేష్ఠ ఎందు హేళుత్తారె.
12180026a న జీవనాశోఽస్తి హి దేహభేదే మిథ్యైతదాహుర్మృత ఇత్యబుద్ధాః।
12180026c జీవస్తు దేహాంతరితః ప్రయాతి దశార్ధతైవాస్య శరీరభేదః।।
దేహవు నాశవాదరూ జీవవు నాశవాగువుదిల్ల. అజ్ఞానిగళు మాత్ర జీవవు మృతనాదనెందు హేళుత్తారె. జీవవాదరో మృతదేహవన్ను త్యజిసి బేరొందు దేహవన్ను సేరుత్తదె. శరీరదల్లిరువ పంచభూతగళు ప్రత్యేకగొళ్ళువుదే శరీరద నాశ.
12180027a ఏవం సర్వేషు భూతేషు గూఢశ్చరతి సంవృతః।
12180027c దృశ్యతే త్వగ్ర్యయా బుద్ధ్యా సూక్ష్మయా తత్త్వదర్శిభిః।।
హీగె సర్వభూతగళల్లియూ ఆత్మను నిగూఢనాగి అజ్ఞానదింద ఆవృతనాగిరుత్తానె. తత్త్వదర్శిగళ తీక్ష్ణ మత్తు సూక్ష్మ బుద్ధిగళింద మాత్ర అవనన్ను నోడబహుదు.
12180028a తం పూర్వాపరరాత్రేషు యుంజానః సతతం బుధః।
12180028c లఘ్వాహారో విశుద్ధాత్మా పశ్యత్యాత్మానమాత్మని।।
లఘువాద ఆహారవన్ను సేవిసుత్తా రాత్రియ మొదల మత్తు చరమ ప్రహరగళల్లి ధ్యానయోగవన్ను అభ్యాసమాడుత్తా అంతఃకరణవన్ను శుద్ధిమాడికొండ విద్వాంసను ఆ ఆత్మవన్ను సాక్షాత్కారమాడికొళ్ళబహుదు.
12180029a చిత్తస్య హి ప్రసాదేన హిత్వా కర్మ శుభాశుభమ్।
12180029c ప్రసన్నాత్మాత్మని స్థిత్వా సుఖమక్షయమశ్నుతే।।
చిత్తశుద్ధియాద నంతర అవను శుభాశుభ కర్మగళింద తన్న సంబంధవన్ను కత్తరిసికొండు ప్రసన్నచిత్తనాగి ఆత్మస్వరూపదల్లి స్థితనాగుత్తానె మత్తు అనంత ఆనందవన్ను అనుభవిసుత్తానె.
12180030a మానసోఽగ్నిః శరీరేషు జీవ ఇత్యభిధీయతే।
12180030c సృష్టిః ప్రజాపతేరేషా భూతాధ్యాత్మవినిశ్చయే।।
సమస్త శరీరగళొళగిరువ అగ్నిప్రకాశస్వరూప చైతన్యవేనిదెయో అదన్నే సమష్టి జీవస్వరూప ప్రజాపతి ఎందు కరెయుత్తారె. అదే ప్రజాపతియింద ఈ సృష్టియుంటాయితు. ఆధ్యాత్మతత్త్వవన్ను నిశ్చయిసియే ఇదన్ను హేళిద్దారె.”
సమాప్తి
ఇతి శ్రీమహాభారతే శాంతిపర్వణి మోక్షధర్మపర్వణి జీవస్వరూపనిరూపణే ఆశీత్యధికశతమోఽధ్యాయః।। ఇదు శ్రీమహాభారతదల్లి శాంతిపర్వదల్లి మోక్షధర్మపర్వదల్లి జీవస్వరూపనిరూపణ ఎన్నువ నూరాఎంభత్తనే అధ్యాయవు.-
యథాగ్నిర్నోపలభ్యతే। (గీతా ప్రెస్/భారత దర్శన). ↩︎
-
మూర్తిమంతః శరీరిణామ్।। (గీతా ప్రెస్/భారత దర్శన). ↩︎
-
ఇదరింద మనస్సిగూ అతిరిక్తవాగి అదర సాక్షీ ఆత్మద అస్తిత్వవు స్వతః సిద్ధవాగుత్తదె (గీతా ప్రెస్). ↩︎
-
ఆపోమయమిదం సర్వమాపో (గీతా ప్రెస్/భారత దర్శన). ↩︎
-
ఇల్లి మనుష్యన శరీరవే నీరు, అదరల్లి మలగిరువ శేషశాయీ నారాయణ మత్తు అవన నాభికమలదల్లిరువ బ్రహ్మ - ఈ కల్పనెయు బరుత్తదె. ↩︎
-
ఇదక్కె మొదలు ఈ ఒందు అధిక శ్లోకవిదె: ఆత్మా క్షేత్రజ్ఞ ఇత్యుక్తః సంయుక్తః ప్రాకృతైర్గుణైః। తైరేవ తు వినిర్ముక్తః పరమాత్మేత్యుదాహృతః।। అర్థాత్: ఆత్మను యావాగ ప్రాకృతగుణగళింద యుక్తనాగిరుత్తానో అవను క్షేత్రజ్ఞ అథవా జీవ ఎందెనిసికొళ్ళుత్తానె. ప్రాకృత గుణగళింద ఆత్మను ముక్తనాదాగ అవను పరమాత్మా ఎందు కరెయల్పడుత్తానె (గీతా ప్రెస్/భారత దర్శన). ↩︎