177: bhr̥gubharadvājasaṁvādaḥ

pravēśa

।। ōṁ ōṁ namō nārāyaṇāya।। śrī vēdavyāsāya namaḥ ।।

śrī kr̥ṣṇadvaipāyana vēdavyāsa viracita

śrī mahābhārata

śāṁti parva

mōkṣadharma parva

adhyāya 177

sāra

paṁcamahābhūtagaḷa guṇagaḷa vistr̥ta varṇane (1-39).

12177001 bharadvāja uvāca।
12177001a ētē tē dhātavaḥ paṁca brahmā yānasr̥jatpurā।
12177001c āvr̥tā yairimē lōkā mahābhūtābhisaṁjñitaiḥ।।

bharadvājanu hēḷidanu: “ī lōkavannu āvr̥tavāgiruva mattu hiṁde brahmanu sr̥ṣṭisida ī adi dhātugaḷu mahābhūtagaḷu eṁdu sūcitagoṁḍive.

12177002a yadāsr̥jatsahasrāṇi bhūtānāṁ sa mahāmatiḥ।
12177002c paṁcānāmēva bhūtatvaṁ kathaṁ samupapadyatē।।

ā mahāmatiyu sahasrāru bhūtagaḷannu sr̥ṣṭisiruvāga ī aidakkē hēge bhūtatvavu prāptavāyitu?”

12177003 bhr̥guruvāca।
12177003a amitānāṁ mahāśabdō yāṁti bhūtāni saṁbhavam।
12177003c tatastēṣāṁ mahābhūtaśabdō'yamupapadyatē।।

bhr̥guvu hēḷidanu: “ivugaḷige mitiyē illadiruvudariṁda ivugaḷige mahā eṁba śabdavannu jōḍisalāgide. ivugaḷiṁdalē bhūtagaḷa utpattiyāguttade. ādudariṁda ivugaḷigē mahābhūtagaḷu ennuvudu susaṁgatavāgide.

12177004a cēṣṭā vayūḥ khamākāśamūṣmāgniḥ salilaṁ dravaḥ।
12177004c pr̥thivī cātra saṁghātaḥ śarīraṁ pāṁcabhautikam।।

prāṇigaḷa śarīravu ī paṁca mahābhūtagaḷa saṁghātavē āgide. idaralli cēṣṭeyu vāyuvina bhāga, udaravu ākāśada aṁśa, uṣṇavu agniya aṁśa, dravagaḷu jalada aṁśagaḷu mattu elubu-māṁsagaḷu pr̥thviya aṁśagaḷu.

12177005a ityētaiḥ paṁcabhirbhūtairyuktaṁ sthāvarajaṁgamam।
12177005c śrōtraṁ ghrāṇaṁ rasaḥ sparśō dr̥ṣṭiścēṁdriyasaṁjñitāḥ।।

hīge sthāvarajaṁgamagaḷellavū ī aidu bhūtagaḷiṁda yuktavāgive. ivugaḷa sūkṣma aṁśagaḷē iṁdriyagaḷeṁdu kareyalpaṭṭiruva kēḷuvudu, mūsuvudu, ruci, sparśa, mattu dr̥ṣṭi.”

12177006 bharadvāja uvāca।
12177006a paṁcabhiryadi bhūtaistu yuktāḥ sthāvarajaṁgamāḥ।
12177006c sthāvarāṇāṁ na dr̥śyaṁtē śarīrē paṁca dhātavaḥ।।

bharadvājanu hēḷidanu: “oṁduvēḷe sthāvarajaṁgamagaḷellavū ī paṁcabhūtagaḷiṁda yuktavādavugaḷeṁdare sthāvaragaḷa śarīradalli aidu dhātugaḷiruvudu kāṇisuvudillavalla.

12177007a anūṣmaṇāmacēṣṭānāṁ ghanānāṁ caiva tattvataḥ।
12177007c vr̥kṣāṇāṁ nōpalabhyaṁtē śarīrē paṁca dhātavaḥ।।

vr̥kṣagaḷalli uṣṇateyū illa mattu calaneyū illa. vāstavavāgi avu ghanavādavugaḷu. ādudariṁda vr̥kṣagaḷalli aidū bhūtagaḷu upalabdhavāguvudilla.

12177008a na śr̥ṇvaṁti na paśyaṁti na gaṁdharasavēdinaḥ।
12177008c na ca sparśaṁ vijānaṁti tē kathaṁ pāṁcabhautikāḥ।।

vr̥kṣagaḷu kēḷuvudilla, nōḍuvudilla mattu gaṁdha-rasagaḷannu tiḷiyuvudilla. sparśavannū avu gurutisuvudilla. hāgiddāga avu hēge paṁcabhautikagaḷādavu?

12177009a adravatvādanagnitvādabhaumatvādavāyutaḥ।
12177009c ākāśasyāpramēyatvādvr̥kṣāṇāṁ nāsti bhautikam।।

vr̥kṣagaḷalli dravatvavāgalī, agnitvavāgalī, bhaumatvavāgalī athavā vāyutvavāgalī nōḍalu siguvudilla. apramēya ākāśavū avugaḷalli kāṇuvudilla. ādudariṁda vr̥kṣagaḷu paṁcabhautikavādavugaḷu eṁdāguvudilla.”

12177010 bhr̥guruvāca।
12177010a ghanānāmapi vr̥kṣāṇāmākāśō'sti na saṁśayaḥ।
12177010c tēṣāṁ puṣpaphalē vyaktirnityaṁ samupalabhyatē।।

bhr̥guvu hēḷidanu: “ghanavāgiddarū vr̥kṣagaḷalli ākāśatattvavide ennuvudaralli saṁśayavilla. idariṁdalē avugaḷalli nityavū phala-puṣpagaḷa utpattiyāguttade.

12177011a ūṣmatō glānaparṇānāṁ tvakphalaṁ puṣpamēva ca।
12177011c mlāyatē caiva śītē na sparśastēnātra vidyatē।।

uṣṇadiṁdalē elegaḷu oṇaguttave; phala-puṣpagaḷu bāḍuttave. togaḍeyu oṇaguttade. muṭṭidare avu bāḍuttave athavā uduri bīḷuttave. adariṁda vr̥kṣagaḷalli uṣṇa mattu sparśa ī eraḍū guṇagaḷiveyeṁdu tiḷiyuttade.

12177012a vāyvagnyaśaniniṣpēṣaiḥ phalapuṣpaṁ viśīryatē।
12177012c śrōtrēṇa gr̥hyatē śabdastasmāccr̥ṇvaṁti pādapāḥ।।

vāyu, agni mattu siḍilugaḷa śabdavu kēḷida kūḍalē phala-puṣpagaḷu śīrṇavāgi keḷage bīḷuttave. vr̥kṣagaḷu śrōtradiṁdalē śabdavannu grahisuttave. ādudariṁda avū kūḍa kēḷuttave.

12177013a vallī vēṣṭayatē vr̥kṣaṁ sarvataścaiva gaccati।
12177013c na hyadr̥ṣṭēśca mārgō'sti tasmātpaśyaṁti pādapāḥ।।

baḷḷiyu maravannu suttikoṁḍu ella kaḍe habbuttade. kaṇṇilladavanige mārgavillavennuvudu svabhāvasiddha. ādudariṁda vr̥kṣagaḷū nōḍuttave.

12177014a puṇyāpuṇyaistathā gaṁdhairdhūpaiśca vividhairapi।
12177014c arōgāḥ puṣpitāḥ saṁti tasmājjighraṁti pādapāḥ।।

pavitra-apavitra vividha gaṁdha-dhūpagaḷa cikitsegoḷagāda vr̥kṣagaḷu rōgarahitagoṁḍu puṣpa-phalagaḷiṁda samr̥ddhavāguttave. ādudariṁda vr̥kṣagaḷū vāsaneyannu tegedukoḷḷuttave.

12177015a pādaiḥ salilapānaṁ ca vyādhīnāmapi darśanam।
12177015c vyādhipratikriyatvācca vidyatē rasanaṁ drumē।।

avu bērugaḷiṁda nīrannu kuḍiyuttave. avugaḷigū vyādhigaḷāguttave ennuvudannu kāṇuttēve. vyādhigaḷige auṣadhagaḷannū kūḍa vr̥kṣagaḷige nīḍalāguttade. idariṁda vr̥kṣagaḷigū rasagrahaṇa śaktiyide eṁdu tiḷiyuttade.

12177016a vaktrēṇōtpalanālēna yathōrdhvaṁ jalamādadēt।
12177016c tathā pavanasaṁyuktaḥ pādaiḥ pibati pādapaḥ।।

kamalada nāḷavannu bāyalliṭṭukoṁḍu usirannu eḷedukoḷḷuvudara mūlaka nīrannu mēlakke seḷedukoḷḷuvaṁte vr̥kṣagaḷu vāyuvina sahāyadiṁda bērugaḷa mūlaka keḷagiruva nīrannu kuḍiyuttave.

12177017a grahaṇātsukhaduḥkhasya cinnasya1 ca virōhaṇāt।
12177017c jīvaṁ paśyāmi vr̥kṣāṇāmacaitanyaṁ na vidyatē।।

vr̥kṣagaḷu sukha-duḥkhagaḷannu anubhavisuttave. koḍaliyannu hiḍidavanu hattira hōdare duḥkhisuttave. nīrereyuvavanu hattira hōdare saṁtōṣapaḍuttave. kattarisidare punaḥ adu ciguruttade. vr̥kṣagaḷalli jīvavannu kāṇuttēne. avu acētanagaḷeṁdu tiḷiyuvudilla.

12177018a tēna tajjalamādattaṁ jarayatyagnimārutau।
12177018c āhārapariṇāmācca snēhō vr̥ddhiśca jāyatē।।

bērugaḷiṁda tegedukoṁḍa nīrannu vr̥kṣadoḷagiruva agni-mārutagaḷu aragisuttave. hīge āhārada pariṇāmadiṁdalē vr̥kṣadalli snigdhateyide mattu adu beḷeyuttade.

12177019a jaṁgamānāṁ ca sarvēṣāṁ śarīrē paṁca dhātavaḥ।
12177019c pratyēkaśaḥ prabhidyaṁtē yaiḥ śarīraṁ vicēṣṭatē।।

sarva jaṁgamagaḷa śarīradalliyū paṁcadhātugaḷive. ādare alli avugaḷa svarūpadalli bhēdavide. ā paṁcabhūtagaḷa sahayōgadiṁdalē śarīravu calisuttade.

12177020a tvakca māṁsaṁ tathāsthīni majjā snāyu ca paṁcamam।
12177020c ityētadiha saṁkhyātaṁ śarīrē pr̥thivīmayam।।

śarīradalli carma, māṁsa, elubu, majje mattu snāyu – ī aidu vastugaḷa samudāyavu pr̥thvīmayavu.

12177021a tējō'gniśca tathā krōdhaścakṣurūṣmā tathaiva ca।
12177021c agnirjarayatē cāpi paṁcāgnēyāḥ śarīriṇaḥ।।

tējassu, krōdha, nētra, uṣṇate mattu jaṭharānala – śarīradalliruva ī aidu vastugaḷu agnimayavu.

12177022a śrōtraṁ ghrāṇamathāsyaṁ ca hr̥dayaṁ kōṣṭhamēva ca।
12177022c ākāśātprāṇināmētē śarīrē paṁca dhātavaḥ।।

kivigaḷu, mūgu, mukha, hr̥daya mattu hoṭṭe – prāṇigaḷa śarīradalliruva ī aidu dhātugaḷu ākāśadiṁda utpannavādavugaḷu.

12177023a ślēṣmā pittamatha svēdō vasā śōṇitamēva ca।
12177023c ityāpaḥ paṁcadhā dēhē bhavaṁti prāṇināṁ sadā।।

kapha, pitta, bevaru, kobbu mattu rakta – prāṇigaḷa śarīradalliruva ī aidu vastugaḷu jalarūpagaḷu2.

12177024a prāṇātpraṇīyatē prāṇī vyānādvyāyaccatē tathā।
12177024c gaccatyapānō'vākcaiva samānō hr̥dyavasthitaḥ।।
12177025a udānāduccvasiti ca pratibhēdācca bhāṣatē।
12177025c ityētē vāyavaḥ paṁca cēṣṭayaṁtīha dēhinam।।

prāṇadiṁda prāṇiyu calisuttave. vyānadiṁda vyāyāmavannu māḍuttave. apāna vāyuvu mēliṁda keḷage hōguttade. samāna vāyuvu hr̥dayadalli nelesiruttade. udānadiṁda prāṇiyu ucchvāsavannu tegedukoḷḷuttade hāgū kaṁṭha-tālugaḷa bhēdadiṁda śabda-akṣaragaḷa ucchāraṇeyāguttade. hīge ī aidu vāyugaḷu dēhiyu calisuvaṁte māḍuttave3.

12177026a bhūmērgaṁdhaguṇānvētti rasaṁ cādbhyaḥ śarīravān।
12177026c jyōtiḥ paśyati cakṣurbhyāṁ sparśaṁ vētti ca vāyunā।।

śarīravaṁtanu bhūmiyiṁda gaṁdhaguṇavannu mattu nīriniṁda rasavannu tiḷiyuttāne. kaṇṇugaḷiṁda jyōtiyiṁda nōḍuttāne mattu vāyuviniṁda sparśavannu tiḷiyuttāne.

412177027a tasya gaṁdhasya vakṣyāmi vistarābhihitānguṇān। 12177027c iṣṭaścāniṣṭagaṁdhaśca madhuraḥ kaṭurēva ca।।
12177028a nirhārī saṁhataḥ snigdhō rūkṣō viśada ēva ca।
12177028c ēvaṁ navavidhō jñēyaḥ pārthivō gaṁdhavistaraḥ5।।

ivugaḷalli gaṁdhada guṇagaḷa kuritu vistāravāgi hēḷuttēne. iṣṭa-aniṣṭa gaṁdhagaḷu, madhura-kaṭu gaṁdhagaḷu, nirhārī, saṁhata, snigdha, rūkṣa, viśada – hīge bhūsaṁbaṁdhavāda oṁbhattu bageya gaṁdhagaḷannu hēḷuttāre6.

712177029a śabdaḥ sparśaśca rūpaṁ ca rasaścāpāṁ8 guṇāḥ smr̥tāḥ। 12177029c rasajñānaṁ tu vakṣyāmi tanmē nigadataḥ śr̥ṇu।।

śabda, sparśa, rūpa, mattu rasagaḷu jalada guṇagaḷeṁdu hēḷiddāre. rasajñānada kuritu hēḷuttēne. adannu kēḷu.

12177030a rasō bahuvidhaḥ prōktaḥ sūribhiḥ9 prathitātmabhiḥ।
12177030c madhurō lavaṇastiktaḥ kaṣāyō'mlaḥ kaṭustathā।
12177030e ēṣa ṣaḍvidhavistārō rasō vārimayaḥ smr̥taḥ10।।

rasavu bahuvidhaveṁdu suvikhyāta r̥ṣigaḷu hēḷuttāre. sihi, uppu, kahi, ogaru, huḷi mattu khāra – ī āru jalamaya rasagaḷeṁdu hēḷiddāre.

12177031a śabdaḥ sparśaśca rūpaṁ ca triguṇaṁ jyōtirucyatē।
12177031c jyōtiḥ paśyati rūpāṇi rūpaṁ ca bahudhā smr̥tam।।

śabda, sparśa mattu rūpa ī mūru guṇagaḷu jyōtiyallive eṁdu hēḷuttāre. jyōtiyu rūpagaḷannu nōḍuttade mattu rūpagaḷu anēka eṁdu hēḷiddāre.

12177032a hrasvō dīrghastathā sthūlaścaturasrō'ṇu vr̥ttavān।
12177032c śuklaḥ kr̥ṣṇastathā raktō nīlaḥ pītō'ruṇastathā।
12177032e ēvaṁ dvādaśavistārō jyōtīrūpaguṇaḥ smr̥taḥ11।।

hr̥sva, dīrgha, sthūla, caccauka, aṇu, vr̥tta, biḷipu, kappu, keṁpu, nīli, haḷadi mattu ākāśanīli baṇṇa – hīge jyōtiya rūpaguṇagaḷu vistāravāgi hanneraḍu eṁdu hēḷiddāre.

12177033a śabdasparśau tu vijñēyau dviguṇō vāyurucyatē।
12177033c vāyavyastu guṇaḥ sparśaḥ sparśaśca bahudhā smr̥taḥ।।

śabda-sparśagaḷu vāyuvina eraḍu guṇagaḷeṁdu hēḷiddāre. vāyuvina pramukha guṇavu sparśa. sparśadalliyū anēka bhēdagaḷive eṁdu hēḷiddāre.

12177034a kaṭhinaścikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ piccalō mr̥dudāruṇaḥ।
12177034c uṣṇaḥ śītaḥ sukhō duḥkhaḥ snigdhō viśada ēva ca।
12177034e ēvaṁ dvādaśavistārō vāyavyō guṇa ucyatē12।।

kaṭhina, nuṇupu, teḷavu, jiḍḍu, mr̥du, dāruṇa, uṣṇa, śīta, sukha, duḥkha, snigdha, viśada – hīge vāyuvina vistāra guṇagaḷu hanneraḍu eṁdu hēḷuttāre.

12177035a tatraikaguṇamākāśaṁ śabda ityēva tat smr̥tam।
12177035c tasya śabdasya vakṣyāmi vistaraṁ vividhātmakam।।

ākāśada guṇavu oṁde – śabda eṁdu hēḷiddāre. śabdada vividhātmaka vistāravannu hēḷuttēne.

12177036a ṣaḍja r̥ṣabhagāṁdhārau madhyamaḥ paṁcamastathā।
12177036c dhaivataścāpi vijñēyastathā cāpi niṣādakaḥ।।
12177037a ēṣa saptavidhaḥ prōktō guṇa ākāśalakṣaṇaḥ।
12177037c traisvaryēṇa13 tu sarvatra sthitō'pi paṭahādiṣu14।।

ṣaḍja, r̥ṣabha, gāṁdhāra, madhyama, paṁcama, dhaivata mattu niṣāda – ivu ākāśada ēḷu guṇa lakṣaṇagaḷeṁdu hēḷiddāre. śabdavu śrēṣṭhateyannu hoṁdi sarvatravyāptavāgiddarū nagāriyē modalāda vādyagaḷalli idu viṣēṣarūpadiṁda abhivyaktavāguttade.

12177038a ākāśajaṁ śabdamāhurēbhirvāyuguṇaiḥ saha।
12177038c avyāhataiścētayatē na vētti viṣamāgataiḥ।।

vāyusaṁbaṁdha guṇagaḷoṁdige śabdavu ākāśadalli huṭṭideyeṁdu hēḷuttāre. vāyusaṁbaṁdhī guṇavu bādhitavāgadē śabdadoḍaniruvāga manuṣyanu śabdavannu kēḷuttāne.

12177039a āpyāyaṁtē ca tē nityaṁ dhātavastaistu dhātubhiḥ।
12177039c āpō'gnirmārutaścaiva nityaṁ jāgrati dēhiṣu15।।

śabdādigaḷa utpādaka dhātuvu dhātugaḷa mūlakavē pōṣitagoḷḷuttave. jala, agni mattu vāyu ivu mūru dēhadhārigaḷalli sadā jāgratavāgiruttave.”

samāpti

iti śrīmahābhāratē śāṁtiparvaṇi mōkṣadharmaparvaṇi bhr̥gubharadvājasaṁvādē saptasaptatyadhikaśatamō'dhyāyaḥ।।
idu śrīmahābhāratadalli śāṁtiparvadalli mōkṣadharmaparvadalli bhr̥gubharadvājasaṁvāda ennuva nūrāeppattēḷanē adhyāyavu.

  1. sukhaduḥkhayōśca grahaṇācchinnasya (bhārata darśana/gītā pres). ↩︎

  2. brahmajñāna taṁtradalli idannē svalpa vyatyāsadiṁda hēḷiddāre: asti māṁsaṁ nakhaṁ caiva nāḍī tvakcēti paṁcamī। pr̥thvī paṁcaguṇā prōktā brahmajñānēna bhāṣitam।। 1।। malaṁ mūtraṁ tathā śukraṁ ślēṣmā śōṇitamēva ca। tōyaṁ paṁcaguṇaṁ prōktaṁ brahmajñānēna bhāṣitam।। 2।। hrāsō nidrā kṣudhā caiva bhrāṁtirālasyamēva ca। tējaḥ paṁcaguṇaṁ prōktaṁ brahmajñānēna bhāṣitam।। 3।। dhāraṇaṁ cālanaṁ kṣēpaḥ saṁkōcaḥ prasastathā। vāyuḥ paṁcaguṇaḥ prōktaṁ brahmajñānēna bhāṣitam।। 4।। kāmaḥ krōdhastathā lōbhastrapā mōhaśca paṁcamaḥ। nabhaḥ paṁcaguṇaṁ prōktaṁ brahmajñānēna bhāṣitam।। 5।। (bhārata darśana). ↩︎

  3. amarasiṁhanu paṁcavāyugaḷiruva sthānagaḷannu hīge varṇisiddāne: hr̥di prāṇō gudē'pānaḥ samānō nābhisaṁsthitaḥ। udānaḥ kaṁṭhadēśasthō vyānaḥ sarva śarīragaḥ।। (bhārata darśana). ↩︎

  4. idakke modalu ī oṁdu adhika ślōkārdhavide: gaṁdhasparśō rasō rūpaṁ śabdaścātra guṇāḥ smr̥tāḥ। (bhārata darśana/gītā pres). ↩︎

  5. muṁde aśvamēdhika parvada adhyāya 49ra anugīteyalli guru-śiṣya saṁvādadalli brahmanu hattu gaṁdhagaḷa kuritu hēḷiddudu ide (ślōka 42): iṣṭaścāniṣṭa gaṁdhaśca madhurō'mlaḥ kaṭustathā। nirhārī saṁhataḥ snigdhō rūkṣō viśada ēva ca। ēvaṁ daśavidhō jñēyaḥ pārthivō gaṁdha ityuta।। ↩︎

  6. ī oṁbhattu bageya gaṁdhagaḷa udāharaṇegaḷannu vyākhyānakāraru ī rīti nīḍiddāre: (1) iṣṭa gaṁdha – kastūriyē modalāda sugaṁdhagaḷu (2) aniṣṭa gaṁdha – śavavē modalādavugaḷiṁda baruva durgaṁdha (3) madhura gaṁdha – puṣpagaḷiṁda baruva suvāsane (4) kaṭu gaṁdha – meṇasina puḍiya vāsane (5) nirhāri – uḷida vāsanegaḷannu nāśapaḍisuva iṁgu-īruḷḷi ityādi (6) saṁhata – anēka dravyagaḷannu sērisuvudariṁda baruva vāsane (7) snigdha – tatkṣaṇadalli tr̥ptiyannuṁṭumāḍuva tuppavē modalādavugaḷa vāsane (8) rūkṣa – sāsive eṇṇe modalādavugaḷa vāsane (9) viśada – śālyannādigaḷa parimaḷa (bhārata darśana). ↩︎

  7. idakke modalu ī oṁdu ślōkārdhavide: jyōtiḥ paśyati cakṣurbhyāṁ sparśaṁ vētti ca vāyunā। (gītā pres/bhārata darśana). ↩︎

  8. rasaścāpi (gītā pres/bhārata darśana). ↩︎

  9. r̥ṣibhiḥ (gītā pres/bhārata darśana). ↩︎

  10. idē ślōkavu muṁde aśvamēdhika parvada adhyāya 49ra anugīteyalli guru-śiṣya saṁvādadalli ślōka 44 ralli baruttade. ↩︎

  11. ī hanneraḍu tējassina rūpagaḷa kuritu muṁde aśvamēdhika parvada adhyāya 49ra anugīteyalli guru-śiṣya saṁvādadalli ślōka 46 ralli baruttade. ādare gītā pres/bhārata darśanagaḷalli jyōti-rūpada guṇavu hadināru eṁdide: hrasvō dīrghastathā sthūlaścaturasrō'nuvr̥ttavān। śuklaḥ kr̥ṣṇastathā raktaḥ pītō nīlāruṇastathā।। kaṭhinaścikkaṇaḥ ślakṣṇaḥ picchalō mr̥dudāruṇaḥ। ēvaṁ ṣōḍaśavistārō jōtīrupaguṇaḥ smr̥taḥ।। ↩︎

  12. ī hanneraḍu vāyu/sparśada kuritu muṁde aśvamēdhika parvada adhyāya 49ra anugīteyalli guru-śiṣya saṁvādadalli ślōka 49 ralli baruttade. ādare gītā pres/bhārata darśanagaḷalli sparśa-vāyuvina bēreyē hanneraḍu guṇagaḷa kuritide: uṣṇaḥ śītaḥ sukhō duḥkhaḥ snigdhō viśada ēva ca। tathā kharō mr̥dū rūkṣō laghurgurutarō'pi ca। ēvaṁ dvādaśadhā sparśō vāyavyō guṇa ucyatē।। ↩︎

  13. aiśvaryēṇa (bhārata darśana/gītā pres). ↩︎

  14. idara naṁtara ī adhika ślōkagaḷive: mr̥daṁgabhērīśaṁkhāṇāṁ stanayitnō rathasya ca। yaḥ kaścicchrūyatē śabdaḥ prāṇinō'prāṇinō'pi vā।। ētēṣāmēva sarvēṣāṁ viṣayē saṁprakīrtitaḥ। ēvaṁ bahuvidhākāraḥ śabda ākāśasaṁbhavaḥ।। (gītā pres/bhārata darśana). ↩︎

  15. idara naṁtara ī oṁdu adhika ślōkārdhavide: mūlamētē śarīrasya vyāpya prāṇāniha sthitāḥ। (gītā pres/bhārata darśana). ↩︎