પ્રવેશ
।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।
શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત
શ્રી મહાભારત
શાંતિ પર્વ
રાજધર્મ પર્વ
અધ્યાય 110
સાર
સત્યાસત્યગળ વિવેચનॆ, ધર્મદ લક્ષણ મત્તુ વ્યવહારનીતિગળુ (1-26).
12110001 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
12110001a કથં ધર્મે સ્થાતુમિચ્ચન્નરો વર્તેત ભારત।
12110001c વિદ્વન્ જિજ્ઞાસમાનાય પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ।।
યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “ભારત! ભરતર્ષભ! ધર્મદલ્લિયે નॆલસિરલુ ઇચ્છિસુવ નરનુ હેગॆ વર્તિસબેકુ? વિદ્વન્! ઇદર કુરિતુ તિળિદુકॊળ્ળબેકॆંદિરુવ નનગॆ હેળુ.
12110002a સત્યં ચૈવાનૃતં ચોભે લોકાનાવૃત્ય તિષ્ઠતઃ।
12110002c તયોઃ કિમાચરેદ્રાજન્ પુરુષો ધર્મનિશ્ચિતઃ।।
સત્ય મત્તુ અસત્ય ઇવॆરડૂ લોકગળન્ને આવરિસિ નિંતિવॆ. રાજન્! ધર્મનિશ્ચિતનાદ પુરુષનુ ઇવॆરડરલ્લિ યાવુદન્નુ આચરિસબેકુ?
12110003a કિં સ્વિત્સત્યં કિમનૃતં કિં સ્વિદ્ધર્મ્યં સનાતનમ્।
12110003c કસ્મિન્કાલે વદેત્સત્યં કસ્મિન્કાલેઽનૃતં વદેત્।।
સત્યવુ યાવુદુ? અનૃતવુ યાવુદુ? યાવુદુ સનાતન ધર્મ? યાવ કાલદલ્લિ સત્યવન્નુ હેળબેકુ મત્તુ યાવ કાલદલ્લિ સુળ્ળન્નુ નુડિયબેકુ?”
12110004 ભીષ્મ ઉવાચ।
12110004a સત્યસ્ય વચનં સાધુ ન સત્યાદ્વિદ્યતે પરમ્।
12110004c યદ્ભૂલોકે સુદુર્જ્ઞાતં તત્તે વક્ષ્યામિ ભારત।।
ભીષ્મનુ હેળિદનુ: “ભારત! સત્યવન્નુ નુડિયુવુદે સાધુવાદુદુ. સત્યક્કિંતલૂ શ્રેષ્ઠવાદુદુ ઇન્નॊંદિલ્લ. આદરॆ લોકદલ્લિ સત્યવુ એનॆંદુ તિળિદુકॊળ્ળુવુદે કષ્ટ. અદન્ને નિનગॆ હેળુત્તેનॆ.
12110005a ભવેત્સત્યં ન વક્તવ્યં વક્તવ્યમનૃતં ભવેત્।
12110005c યત્રાનૃતં ભવેત્સત્યં સત્યં વાપ્યનૃતં ભવેત્।।
ऎલ્લિ અનૃતવુ સત્યદ કાર્યવન્નુ માડુવુદો અલ્લિ સુળ્ળન્ને હેળબેકાગુત્તદॆ. ऎલ્લિ સત્યવુ અનૃતદ કાર્યવન્નુ માડુત્તદॆયો અલ્લિ સત્યવન્નુ હેળબારદુ.
12110006a તાદૃશે મુહ્યતે બાલો યત્ર સત્યમનિષ્ઠિતમ્।
12110006c સત્યાનૃતે વિનિશ્ચિત્ય તતો ભવતિ ધર્મવિત્।।
ઈ રીતિ અનિષ્ઠિતવાદ સત્યવન્નુ તિળિયદિરુવવનુ મોહક્કॊળગાગુત્તાનॆ. સત્ય-અનૃતગળન્નુ નિશ્ચયિસિકॊંડવનુ ધર્મવિદુવાગુત્તાનॆ.
12110007a અપ્યનાર્યોઽકૃતપ્રજ્ઞઃ પુરુષોઽપિ સુદારુણઃ।
12110007c સુમહત્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યં બલાકોઽંધવધાદિવ।।
અનાર્યનૂ બુદ્ધિશૂન્યનૂ મત્તુ મહાક્રૂરિ પુરુષનાગિદ્દરૂ અંધ પ્રાણિયન્નુ કॊંદ વ્યાધ બલાકનંતॆ1 મહાપુણ્યવન્નુ પડॆદુકॊળ્ળબહુદુ.
12110008a કિમાશ્ચર્યં ચ યન્મૂઢો ધર્મકામોઽપ્યધર્મવિત્।
12110008c સુમહત્ પ્રાપ્નુયાત્પાપં ગંગાયામિવ કૌશિકઃ।।
ऎંથહ આશ્ચર્યવિદુ! ધર્મમાર્ગદલ્લિયે ઇરબેકॆંબ ઇચ્છॆયિદ્દ ગંગાતીરદલ્લિ વાસિસુત્તિદ્દ કૌશિકનॆંબ મૂર્ખ તપસ્વિયુ નિજવન્નુ હેળિયૂ અધર્મદ ફલવન્નુ પડॆયબેકાયિતુ2.
12110009a તાદૃશોઽયમનુપ્રશ્નો યત્ર ધર્મઃ સુદુર્વચઃ3।
12110009c દુષ્કરઃ પ્રતિસંખ્યાતું તર્કેણાત્ર4 વ્યવસ્યતિ।।
નીનુ કેળિદ પ્રશ્નॆયૂ હીગॆયે ઇદॆ. ધર્મવન્નુ તિળિસિહેળુવુદુ કષ્ટ. ઇદન્નુ પ્રતિપાદિસુવુદૂ દુષ્કરવે આગિદॆ. અદુ તર્કક્કॆ માત્ર સિલુકુત્તદॆ.
12110010a પ્રભાવાર્થાય ભૂતાનાં ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્।
12110010c યત્ સ્યાદહિંસાસંયુક્તં5 સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ।।
જીવિગળ અભિવૃદ્ધિગાગિ ધર્મપ્રવચનવુ માડલ્પટ્ટિદॆ. યાવુદુ અહિંસાસંયુક્તવાગિદॆયો અદે ધર્મ ऎંદુ નિશ્ચયિસલ્પટ્ટિદॆ.
12110011a ધારણાદ્ધર્મ ઇત્યાહુર્ધર્મેણ વિધૃતાઃ પ્રજાઃ।
12110011c યત્ સ્યાદ્ધારણસંયુક્તં સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ।।
ધારણॆયિંદાગિ ધર્મ ऎંદુ હેળુત્તારॆ. ધર્મદિંદ પ્રજॆગળુ મેલક્કॆત્તલ્પડુત્તારॆ. યાવુદુ ધારણા-પોષણાયુક્તવાદુદો અદે ધર્મ ऎંદુ નિશ્ચયિસલ્પટ્ટિદॆ.
12110012a 6શ્રુતિધર્મ ઇતિ હ્યેકે નેત્યાહુરપરે જનાઃ। 12110012c ન તુ તત્ પ્રત્યસૂયામો ન હિ સર્વં વિધીયતે।।
વેદદલ્લિ હેળિરુવુદે ધર્મવॆંદુ કॆલવર અભિપ્રાય. આદરॆ ઇન્નુ કॆલવરુ ઇદન્નુ ऒપ્પુવુદિલ્લ. નાવુ ઇવॆરડુ અભિપ્રાયગળન્નૂ દૂષિસુવુદિલ્લ. વેદવુ ऎલ્લવન્નૂ હેળિરુવુદિલ્લ.
12110013a યેઽન્યાયેન જિહીર્ષંતો ધનમિચ્ચંતિ કર્હિ ચિત્।
12110013c તેભ્યસ્તન્ન તદાખ્યેયં સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ।।
અન્યાયદિંદ યારો ऒબ્બન ધનવન્નુ કિત્તુકॊળ્ળલુ બયસિદવરિગॆ અદુ ऎલ્લિદॆ ऎંદુ હેળદે ઇરુવુદુ ધર્મવॆંદુ નિશ્ચિતવાગિદॆ.
12110014a અકૂજનેન ચેન્મોક્ષો નાત્ર કૂજેત્કથં ચન।
12110014c અવશ્યં કૂજિતવ્યં વા શંકેરન્વાપ્યકૂજનાત્।।
12110015a શ્રેયસ્તત્રાનૃતં વક્તું સત્યાદિતિ વિચારિતમ્।
માતનાડદે ઇદ્દરॆ કળ્ળરિંદ બિડુગડॆયાગુવુદાદરॆ યાવુદે માતન્નૂ આડબારદુ. માતનાડલે બેકાગિ બંદરॆ મત્તુ કળ્ળરુ શંકિતરાગુવુદાદરॆ આગ સત્યક્કિંતલૂ સુળ્ળન્નુ હેળુવુદે શ્રેયસ્કર ऎંબ વિચારવિદॆ.
12110015c યઃ પાપૈઃ સહ સંબંધાન્મુચ્યતે શપથાદિતિ।।
12110016a ન ચ તેભ્યો ધનં દેયં શક્યે સતિ કથં ચન।
12110016c પાપેભ્યો હિ ધનં દત્તં દાતારમપિ પીડયેત્।।
અસત્ય શપથગળિંદલાદરૂ પાપિગળિંદ બિડિસિકॊળ્ળબેકુ. સાધ્યવાદષ્ટુ મટ્ટિગॆ અવરિગॆ ધનવુ દॊરકદંતॆ માડબેકુ. પાપિષ્ઠરિગॆ કॊડુવ ધનવુ કॊડુવવનન્ને પીડિસુત્તદॆ.
12110017a સ્વશરીરોપરોધેન વરમાદાતુમિચ્ચતઃ।
12110017c સત્યસંપ્રતિપત્ત્યર્થં યે બ્રૂયુઃ સાક્ષિણઃ ક્વ ચિત્।
12110017e અનુક્ત્વા તત્ર તદ્વાચ્યં સર્વે તેઽનૃતવાદિનઃ।।
જીતદિંદ સાલવન્નુ તીરિસલુ પ્રયત્નિસુત્તિરુવવનિગॆ સાલવુ તીરિતે ઇલ્લવે ऎંદુ તીર્માનિસલુ સાક્ષિગળન્નુ કરॆસિદાગ અલ્લિ અવરુ સત્યવન્નુ હેળદે ઇદ્દરॆ અવરॆલ્લરૂ સુળ્ળુહેળુવવરે આગુત્તારॆ.
12110018a પ્રાણાત્યયે વિવાહે ચ વક્તવ્યમનૃતં ભવેત્।
12110018c અર્થસ્ય રક્ષણાર્થાય પરેષાં ધર્મકારણાત્।
પ્રાણાપાયદ સમયદલ્લિ, વિવાહદ સમયદલ્લિ, ઇતરર ધનવન્નુ રક્ષિસુવ સલુવાગિ મત્તુ ધર્મદ કારણદિંદ સુળ્ળન્નુ હેળબહુદુ. અદક્કॆ દોષવિલ્લ.
12110018e પરેષાં ધર્મ7માકાંક્ષન્નીચઃ સ્યાદ્ધર્મભિક્ષુકઃ।।
12110019a પ્રતિશ્રુત્ય તુ દાતવ્યં શ્વઃકાર્યસ્તુ બલાત્કૃતઃ।
બેરॊબ્બનિગॆ ધર્મવન્નॆસગલુ બયસિ નીચનોર્વનુ ભિક્ષॆયન્નુ બેડિદરॆ કॊડુત્તેનॆ ऎંદુ હેળિદ નંતર ભિક્ષॆયન્નુ કॊડલે બેકુ. હાગॆ ભિક્ષॆયન્નુ પડॆદવનુ સ્વાર્થક્કાગિ અદન્નુ ઉપયોગિસિકॊંડરॆ અવનુ દંડ્યને આગુત્તાનॆ.
12110019c યઃ કશ્ચિદ્ધર્મસમયાત્ પ્રચ્યુતોઽધર્મમાસ્થિતઃ।। 12110020a 8શઠઃ સ્વધર્મમુત્સૃજ્ય તમિચ્ચેદુપજીવિતુમ્।
12110020c સર્વોપાયૈર્નિહંતવ્યઃ પાપો નિકૃતિજીવનઃ।।
12110021a ધનમિત્યેવ પાપાનાં સર્વેષામિહ નિશ્ચયઃ।
ધર્મસાધનદિંદ ચ્યુતનાગિ અધર્મવન્નુ આશ્રયિસિદ મત્તુ સ્વધર્મવન્નુ પરિત્યજિસિ પાપકાર્યદિંદ જીવનવન્નુ નડॆસુવવનન્નુ સર્વોપાયગળિંદ સંહરિસબેકુ. મોસદિંદ જીવિસુવુદુ પાપવॆંદુ તિળિદરॆ ધનવે ऎલ્લક્કિંતલૂ શ્રેષ્ઠવॆન્નુવુદુ પાપિષ્ઠર નિશ્ચયવાગિરુત્તદॆ.
12110021c યેઽવિષહ્યા હ્યસંભોજ્યા નિકૃત્યા પતનં ગતાઃ।।
12110022a ચ્યુતા દેવમનુષ્યેભ્યો યથા પ્રેતાસ્તથૈવ તે।
ઇંતહ નીચપુરુષરન્નુ સત્પુરુષરુ સહિસલારરુ. અંથવરુ ભોજનમાડિસલૂ યોગ્યરલ્લદવરાગુત્તારॆ. વંચનॆયિંદ અવરુ પતિતરાગુત્તારॆ. યજ્ઞ-તપસ્સુગળિંદ હીનરાદ અવરુ દેવ-મનુષ્યલોકગળॆરડરિંદલૂ ચ્યુતરાગિ પ્રેતગળંતॆ ઇરુત્તારॆ.
12110022c 9ધનાદાનાદ્દુઃખતરં10 જીવિતાદ્વિપ્રયોજનમ્।। 12110023a અયં વો રોચતાં ધર્મ ઇતિ વાચ્યઃ પ્રયત્નતઃ।
ધનનાશક્કિંતલૂ દુઃખતરવાદુદુ જીવનદ વિનાશ. આદુદરિંદ ધનદ મેલિન હંબલવન્નુ તॊરॆયિરિ. ઈ ધર્મવુ નિમગॆ ઇષ્ટવાગલિ.” હીગॆ પ્રયત્નપટ્ટુ હેળબેકુ.
12110023c ન કશ્ચિદસ્તિ પાપાનાં ધર્મ ઇત્યેષ નિશ્ચયઃ।।
12110024a તથાગતં ચ યો હન્યાન્નાસૌ પાપેન લિપ્યતે।
ધર્મવॆન્નુવુદે ઇલ્લ ऎન્નુવુદુ પાપિષ્ઠર નિશ્ચય. અંથવરન્નુ કॊલ્લુવવનિગॆ પાપવુ અંટિકॊળ્ળુવુદિલ્લ.
12110024c સ્વકર્મણા હતં હંતિ હત એવ સ હન્યતે।
12110024e તેષુ યઃ સમયં કશ્ચિત્કુર્વીત હતબુદ્ધિષુ।।
પાપિગળુ તમ્મદે કર્મગળિંદ હતરાગુત્તારॆ. અંથવરન્નુ કॊંદરૂ પાપવુ અંટુવુદિલ્લ. હતબુદ્ધિય પાપિષ્ઠરન્નુ કॊલ્લુવ પ્રતિજ્ઞॆમાડુવવને ધર્માત્મનુ.
12110025a યથા કાકશ્ચ ગૃધ્રશ્ચ તથૈવોપધિજીવિનઃ।
12110025c ઊર્ધ્વં દેહવિમોક્ષાંતે ભવંત્યેતાસુ યોનિષુ।।
કાગॆ હદ્દુગળંતॆ વંચનॆયિંદ જીવિસુવવરુ મરણાનંતર આ યોનિગળલ્લિયે જન્મતાળુત્તારॆ.
12110026a યસ્મિન્યથા વર્તતે યો મનુષ્યસ્ તસ્મિંસ્તથા વર્તિતવ્યં સ ધર્મઃ।
12110026c માયાચારો માયયા વર્તિતવ્યઃ સાધ્વાચારઃ સાધુના પ્રત્યુદેયઃ।।
યારુ, યારલ્લિ હેગॆ વ્યવહરિસુવનો અદક્કॆ અનુસારવાગિયે આ મનુષ્યનॊંદિગॆ હાગॆયે વ્યવહરિસબેકુ. અદે ધર્મ. કપટિયન્નુ કપટદિંદલે બાધિસબેકુ. સદાચારિયન્નુ સદ્વ્યવહારગળિંદલે પરિગ્રહિસબેકુ.”
સમાપ્તિ
ઇતિ શ્રી મહાભારતે શાંતિ પર્વણિ રાજધર્મ પર્વણિ સત્યાનૃતકવિભાગે દશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ।।
ઇદુ શ્રી મહાભારતદલ્લિ શાંતિ પર્વદલ્લિ રાજધર્મ પર્વદલ્લિ સત્યાનૃતકવિભાગ ऎન્નુવ નૂરાહત્તને અધ્યાયવુ.
-
કૃષ્ણનુ અર્જુન-યુધિષ્ઠિરનિગॆ હેળિદ વ્યાધ બલાકન કથॆયુ કર્ણપર્વદ 49ને અધ્યાયદલ્લિ બંદિદॆ. ↩︎
-
કૌશિકન કથॆયૂ કૃષ્ણનુ અર્જુન-યુધિષ્ઠિરરિગॆ હેળિરુવંતॆ કર્ણપર્વદ 49ને અધ્યાયદલ્લિ બંદિદॆ. ↩︎
-
સુદુર્લભઃ (ભારત દર્શન). ↩︎
-
તત્કેનાત્ર (ભારત દર્શન). ↩︎
-
યઃ સ્યાત્પ્રભવસંયુક્તઃ (ભારત દર્શન). ↩︎
-
ઇદક્કॆ મॊદલુ ઈ ऒંદુ અધિક શ્લોકવિદॆ: અહિંસાર્થાય ભૂતાનાં ધર્મપ્રવચનં કૃતં। યઃ સ્યાદહિંસાસંપૃક્તઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચિતઃ।। (ભારત દર્શન/ગીતા પ્રॆસ્). ઇદૂ અલ્લદે દક્ષિણાત્ય પાઠદલ્લિ ઇન્નૂ ऎરડુ અધિક શ્લોકગળિવॆ: અહિંસા સત્યમક્રોધસ્તપો દાનં દમો મતિઃ। અનસૂયાપ્યમાત્સર્યમનિર્ષ્યાં શીલમેવ ચ।। એષ ધર્મઃ કુરુશ્રેષ્ઠ કથિતઃ પરમેષ્ટિના। બ્રહ્મણા દેવદેવેન અયં ચૈવ સનાતનઃ। અસ્મિન્ ધર્મે સ્થિતો રાજન્ નરોભદ્રાણિ પશ્યતિ।। (ગીતા પ્રॆસ્). ↩︎
-
સિદ્ધિ (ભારત દર્શન). ↩︎
-
ઇદક્કॆ મॊદલુ ઈ ऒંદુ અધિક શ્લોકવિદॆ: દંડેનૈવ સ હંતવ્યસ્તં પંથાનં સમાશ્રિતઃ। ચ્યુતઃ સદૈવ ધર્મેભ્યોઽમાનવં ધર્મમાસ્થિતઃ।। (ભારત દર્શન). ↩︎
-
નિર્યજ્ઞાસ્તપસા હીના મા સ્મ તૈઃ સહ સંગમઃ। ऎંબ શ્લોકાર્ધવુ ભારત દર્શનદલ્લિદॆ. ↩︎
-
ધનનાશાદ્દુઃખતરં (ભારત દર્શન). ધનદાનાદ્દુઃખતરં ऎન્નુવુદુ ઇલ્લિ સરિયાગિ કાણુત્તિલ્લ. ↩︎