ప్రవేశ
।। ఓం ఓం నమో నారాయణాయ।। శ్రీ వేదవ్యాసాయ నమః ।।
శ్రీ కృష్ణద్వైపాయన వేదవ్యాస విరచిత
శ్రీ మహాభారత
శాంతి పర్వ
రాజధర్మ పర్వ
అధ్యాయ 86
సార
రాజన వ్యవహార; మంత్రిమండలద రచనె; మంత్రి, సేనాపతి, మత్తు దూతర గుణ-లక్షణగళు (1-33).
12086001 యుధిష్ఠిర ఉవాచ।
12086001a కథం స్విదిహ రాజేంద్ర పాలయన్పార్థివః ప్రజాః।
12086001c ప్రతి ధర్మం విశేషేణ కీర్తిమాప్నోతి శాశ్వతీమ్।।
యుధిష్ఠిరను హేళిదను: “రాజేంద్ర! ఇల్లి ప్రజెగళన్ను యావ ధర్మవిశేషదింద పాలిసిదరె రాజను ప్రజెగళ ప్రీతియన్నూ శాశ్వత కీర్తియన్నూ పడెయుత్తానె?”
12086002 భీష్మ ఉవాచ।
12086002a వ్యవహారేణ శుద్ధేన ప్రజాపాలనతత్పరః।
12086002c ప్రాప్య ధర్మం చ కీర్తిం చ లోకావాప్నోత్యుభౌ శుచిః।।
భీష్మను హేళిదను: “శుచియాగి శుద్ధ వ్యవహారగళింద ప్రజాపాలనెయల్లి తత్పరనాగిరువ రాజను ఇహ-పర లోకగళల్లి ధర్మ మత్తు కీర్తిగళన్ను పడెయుత్తానె.”
12086003 యుధిష్ఠిర ఉవాచ।
12086003a కీదృశం వ్యవహారం తు కైశ్చ వ్యవహరేన్నృపః।
12086003c ఏతత్పృష్టో మహాప్రాజ్ఞ యథావద్వక్తుమర్హసి।।
యుధిష్ఠిరను హేళిదను: “మహాప్రాజ్ఞ! రాజను యావ వ్యవహారగళన్ను కైగొళ్ళబేకు మత్తు యారొందిగె వ్యవహరిసబేకు? నన్న ఈ ప్రశ్నెగె యథావత్తాగి ఉత్తరిసబేకు.
12086004a యే చైతే పూర్వకథితా గుణాస్తే పురుషం ప్రతి।
12086004c నైకస్మిన్పురుషే హ్యేతే విద్యంత ఇతి మే మతిః।।
నీను ఈ హిందె హేళిద పురుషనల్లిరబేకాద గుణగళెల్లవూ ఒబ్బ పురుషనల్లియే ఇరువుదిల్ల ఎందు నన్న అభిప్రాయ.”
12086005 భీష్మ ఉవాచ।
12086005a ఏవమేతన్మహాప్రాజ్ఞ యథా వదసి బుద్ధిమాన్।
12086005c దుర్లభః పురుషః కశ్చిదేభిర్గుణగుణైర్యుతః।।
భీష్మను హేళిదను: “మహాప్రాజ్ఞ! బుద్ధివంత! నీను హేళిదుదు సరి. ఈ గుణగళెల్లవూ యావుదే ఓర్వ పురుషనల్లిరువుదు దుర్లభ.
12086006a కిం తు సంక్షేపతః శీలం ప్రయత్నే నేహ దుర్లభమ్।
12086006c వక్ష్యామి తు యథామాత్యాన్యాదృశాంశ్చ కరిష్యసి।।
దుర్లభవాగిరువ ఈ శీలవన్ను సంక్షేపవాగి హేళుత్తేనె. యావ రీతియ అమాత్యరన్ను నీను మాడికొళ్ళబేకు ఎన్నువుదన్నూ హేళుత్తేనె.
12086007a చతురో బ్రాహ్మణాన్వైద్యాన్ప్రగల్భాన్సాత్త్వికాన్ శుచీన్।
12086007c త్రీంశ్చ శూద్రాన్వినీతాంశ్చ శుచీన్కర్మణి పూర్వకే।।
12086008a అష్టాభిశ్చ గుణైర్యుక్తం సూతం పౌరాణికం చరేత్।
ప్రతిభాన్విత, అంతఃకరణ శుద్ధియ, స్నాతక విద్వాంసరాద నాల్వరు బ్రాహ్మణరన్నూ, బలిష్ఠ శస్త్రపాణిగళాద ఎంటు క్షత్రియరన్నూ, ఐశ్వర్యసంపన్న ఇప్పత్తొందు వైశ్యరన్నూ, పవిత్ర ఆచార-విచారగళిరువ వినయశీల మూవరు శూద్రరన్నూ, ఎంటు గుణగళిరువ1 పురాణజ్ఞ సూతనన్నూ సేరికొండు ఈ మూవత్తేళు జనరిరువ మహా మంత్రిమండలవన్ను రాజను రచిసబేకు.
12086008c పంచాశద్వర్షవయసం ప్రగల్భమనసూయకమ్।।
12086009a మతిస్మృతిసమాయుక్తం వినీతం సమదర్శనమ్।
12086009c కార్యే వివదమానానాం శక్తమర్థేష్వలోలుపమ్।।
సూతన వయస్సు ఐవత్తక్కె కడిమెయిరబారదు. అవను ప్రతిభావంతనూ, ఇన్నొబ్బరల్లి దోషవన్నెణిసదవనూ, శ్రుతి-స్మృతిగళన్ను తిళిదుకొండిరువవనూ, వినీతనూ, సుందరనూ ఆగిరబేకు. కార్యసంబంధ వివాదవుంటాదాగ ఎల్ల పక్షదవరన్నూ సమాధానగొళిసలు సమర్థనాగిరబేకు. లోభరహితనాగిరబేకు.
12086010a వివర్జితానాం వ్యసనైః సుఘోరైః సప్తభిర్భృశమ్।
12086010c అష్టానాం మంత్రిణాం మధ్యే మంత్రం రాజోపధారయేత్।।
ఏళు2 అత్యంత ఘోర వ్యసనగళింద వివర్జితరాద ఎంటు మంత్రిగళ మధ్యె రాజను మంత్రాలోచనె మాడబేకు.
12086011a తతః సంప్రేషయేద్రాష్ట్రే రాష్ట్రాయాథ చ దర్శయేత్।
12086011c అనేన వ్యవహారేణ ద్రష్టవ్యాస్తే ప్రజాః సదా।।
అనంతర ఈ నిర్ణయవన్ను రాష్ట్రదల్లి ప్రచరిసబేకు. ఇదర ప్రయోజనగళన్ను రాష్ట్రదవరిగె తోరిసబేకు. ఇంతహ వ్యవహారగళింద సదా ప్రజెగళన్ను నోడికొళ్ళుత్తిరబేకు.
12086012a న చాపి గూఢం కార్యం3 తే గ్రాహ్యం కార్యోపఘాతకమ్।
12086012c కార్యే ఖలు విపన్నే త్వాం సోఽధర్మస్తాంశ్చ పీడయేత్।।
నీను యావుదే రీతియ గూఢ కార్యగళన్ను నడెసబారదు. అదు కార్యగళన్ను ఘాతిగొళిసుత్తదె. ఈ అధర్మదింద ఆ కార్యవన్ను మాడిదరవరిగూ ఆపత్తాగబహుదు.
12086013a విద్రవేచ్చైవ రాష్ట్రం తే శ్యేనాత్పక్షిగణా ఇవ।
12086013c పరిస్రవేచ్చ సతతం నౌర్విశీర్ణేవ సాగరే।।
హీగె మాడిదరె గిడుగవన్ను కండు హెదరి దూరహోగువ హక్కిగళంతె జనరు నిన్న దూర హోగుత్తారె. సాగరదల్లి ఒడెద హడగు నీరు తుంబి సుత్తుత్తిరువంతె దిక్కుతోచదే జనరు సుత్తాడుత్తారె.
12086014a ప్రజాః పాలయతోఽసమ్యగధర్మేణేహ భూపతేః।
12086014c హార్దం భయం సంభవతి స్వర్గశ్చాస్య విరుధ్యతే।।
అత్యంత అధర్మదింద ప్రజెగళన్ను పాలిసువ భూపతియ హృదయవన్ను భయవు ఆవరిసుత్తదె మత్తు అవనిగె పరలోకవూ విపరీతవాగి పరిణమిసుత్తదె.
12086015a అథ యోఽధర్మతః పాతి రాజామాత్యోఽథ వాత్మజః।
12086015c ధర్మాసనే నియుక్తః సన్ధర్మమూలం నరర్షభ।।
12086016a కార్యేష్వధికృతాః సమ్యగకుర్వంతో నృపానుగాః।
12086016c ఆత్మానం పురతః కృత్వా యాంత్యధః సహపార్థివాః।।
నరర్షభ! రాజనాగలీ, అమాత్యనాగలీ, రాజపుత్రనాగలీ అధర్మదింద రాజ్యపాలనె మాడిదరె రాజకార్యదల్లి నియుక్త రాజన అనుయాయిగళు తమ్మ కార్యగళన్ను సరియాగి మాడదే ఇరువుదరింద తమ్మన్నే ముందె మాడికొండు తమ్మన్ను నియమిసిద రాజనొందిగె నరకదల్లి బీళుత్తారె.
12086017a బలాత్కృతానాం బలిభిః కృపణం బహు జల్పతామ్।
12086017c నాథో వై భూమిపో నిత్యమనాథానాం నృణాం భవేత్।।
బలిష్ఠర బలాత్కారక్కొళగాగి దైన్యభావదింద కూగికొళ్ళువ అనాథ జనరిగె రాజను రక్షణెయన్ను నీడువ నాథనాగబేకు.
12086018a తతః సాక్షిబలం సాధు ద్వైధే వాదకృతం భవేత్।
12086018c అసాక్షికమనాథం వా పరీక్ష్యం తద్విశేషతః।।
ఎరడు పక్షదవరు వాదమాడుత్తిరువ సందర్భదల్లి సాక్షిబలవే ఉత్తమవాదుదు. ఆదరె సాక్షిగళే ఇల్లద అనాథరన్ను విశేషవాగి పరీక్షిసి న్యాయవన్ను దొరకిసబేకు.
12086019a అపరాధానురూపం చ దండం పాపేషు పాతయేత్।
12086019c ఉద్వేజయేద్ధనైరృద్ధాన్దరిద్రాన్వధబంధనైః।।
పాపిగళిగె అపరాధక్కె అనుగుణవద దండవన్ను నీడబేకు. ధనికరన్ను ధనదండద మూలక మత్తు దరిద్రరన్ను వధ-బంధనగళ మూలక శిక్షిసబేకు.
12086020a వినయైరపి దుర్వృత్తాన్ప్రహారైరపి పార్థివః।
12086020c సాంత్వేనోపప్రదానేన శిష్టాంశ్చ పరిపాలయేత్।।
దుర్వృత్తరన్ను ప్రహారగళిందలాదరూ సన్మార్గక్కె తరబేకు. శిష్టరన్ను సాంత్వవచనగళిందలూ వస్తుగళ ప్రదానదిందలూ పరిపాలిసబేకు.
12086021a రాజ్ఞో వధం చికీర్షేద్యస్తస్య చిత్రో వధో భవేత్।
12086021c ఆజీవకస్య స్తేనస్య వర్ణసంకరకస్య చ।।
రాజనన్ను వధిసలు బయసిదవనిగె, కొందవనిగె, కళ్ళనిగె మత్తు వర్ణసంకరవన్నుంటుమాడువవనిగె చిత్రహింసెయన్ను కొట్టు వధిసబేకు.
12086022a సమ్యక్ప్రణయతో దండం భూమిపస్య విశాం పతే।
12086022c యుక్తస్య వా నాస్త్యధర్మో ధర్మ ఏవేహ శాశ్వతః।।
విశాంపతే! చెన్నాగి పరిశీలిసి దండవన్ను విధిసువ భూమిపనిగె మత్తు యుక్త దండవన్ను విధిసువుదరింద అధర్మవు ఉంటాగువుదిల్ల. ఇదే సనాతన ధర్మ.
12086023a కామకారేణ దండం తు యః కుర్యాదవిచక్షణః।
12086023c స ఇహాకీర్తిసంయుక్తో మృతో నరకమాప్నుయాత్।।
విచారిసదే మనబందంతె దందవన్ను విధిసువవను ఇల్లి అకీర్తియన్ను పడెయువుదల్లదే మరణానంతర నరకవన్ను పడెయుత్తానె.
12086024a న పరస్య శ్రవాదేవ పరేషాం దండమర్పయేత్।
12086024c ఆగమానుగమం కృత్వా బధ్నీయాన్మోక్షయేత వా।।
బేరెయవరు ఆడువ మాతన్ను కేళి ఒబ్బనిగె శిక్షెయన్ను విధిసబారదు. సాక్షి-ప్రమాణాదిగళింద విచారమాడి నిశ్చయిసనంతరవే అపరాధియన్ను బంధిసబేకు. ఇల్లవాదరె అవనన్ను బిట్టుబిడబేకు.
12086025a న తు హన్యాన్నృపో జాతు దూతం కస్యాం చిదాపది।
12086025c దూతస్య హంతా నిరయమావిశేత్సచివైః సహ।।
యావుదే ఆపత్తిన సమయదల్లియూ నృపను దూతనన్ను కొల్లబారదు. దూతనన్ను కొంద రాజను సచివరొందిగె నరకక్కె హోగుత్తానె.
12086026a యథోక్తవాదినం దూతం క్షత్రధర్మరతో నృపః।
12086026c యో హన్యాత్పితరస్తస్య భ్రూణహత్యామవాప్నుయుః।।
క్షత్రధర్మరత నృపను హేళికళుహిసిదుదన్ను హేళువ దూతనన్ను కొందరె అవన పితృగళు భ్రూణహత్యాపాపవన్ను హొందుత్తారె.
12086027a కులీనః శీలసంపన్నో వాగ్మీ దక్షః ప్రియంవదః।
12086027c యథోక్తవాదీ స్మృతిమాన్దూతః స్యాత్సప్తభిర్గుణైః।।
దూతనాదవను ఈ ఏళు గుణగళన్ను హొందిరబేకు: కులీననాగిరబేకు. శీలసంపన్ననాగిరబేకు. వాగ్మీ, దక్ష, ప్రియంవద మత్తు హేళికళుహిసిద మాతుగళన్నే హేళువవనాగిరబేకు.
12086028a ఏతైరేవ గుణైర్యుక్తః ప్రతీహారోఽస్య రక్షితా।
12086028c శిరోరక్షశ్చ భవతి గుణైరేతైః సమన్వితః।।
రాజద్వారవన్ను రక్షిసువ ప్రతీహారి-ద్వారపాలకనూ మత్తు రాజన శిరోరక్షక-అంగరక్షకనూ ఈ గుణగళింద కూడిదవనాగిరబేకు.
12086029a ధర్మార్థశాస్త్రతత్త్వజ్ఞః సంధివిగ్రహకో భవేత్।
12086029c మతిమాన్ధృతిమాన్ధీమాన్రహస్యవినిగూహితా।।
ధర్మార్థశాస్త్రతత్త్వజ్ఞ, బుద్ధివంత, ధీర, లజ్జాశీల, మత్తు రహస్యవన్ను గోప్యవాగిడువవను సంధివిగ్రహకనాగబేకు.
12086030a కులీనః సత్యసంపన్నః శక్తోఽమాత్యః ప్రశంసితః।
12086030c ఏతైరేవ గుణైర్యుక్తస్తథా సేనాపతిర్భవేత్।।
కులీన, సత్యసంపన్న, శక్తను శ్రేష్ఠమంత్రియెందు పరిగణిసల్పడుత్తానె. ఇవే గుణగళింద యుక్తనాదవను సేనాపతియాగబేకు.
12086031a వ్యూహయంత్రాయుధీయానాం తత్త్వజ్ఞో విక్రమాన్వితః।
12086031c వర్షశీతోష్ణవాతానాం సహిష్ణుః పరరంధ్రవిత్।।
సేనాపతియాదవను వ్యూహ-యంత్ర-ఆయుధగళ తత్త్వజ్ఞనాగిరబేకు. విక్రమాన్వితనాగిరబేకు. మళె-గాళి-ఛళి-బిసిలుగళన్ను సహిసికొళ్ళువవనాగిరబేకు. శత్రుగళ న్యూనతెగళన్ను తిళిదుకొండిరువవనాగిరబేకు.
12086032a విశ్వాసయేత్పరాంశ్చైవ విశ్వసేన్న తు కస్య చిత్।
12086032c పుత్రేష్వపి హి రాజేంద్ర విశ్వాసో న ప్రశస్యతే।।
శత్రుగళూ నంబువ రీతియల్లి రాజను వ్యవహారగళన్నిట్టుకొండిరబేకు. ఆదరె తాను మాత్ర యారల్లియూ విశ్వాసవన్నిట్టుకొండిరబారదు. రాజేంద్ర! పుత్రరల్లియూ విశ్వాసవన్నిట్టుకొండిరువుదన్ను ప్రశంసిసువుదిల్ల.
12086033a ఏతచ్చాస్త్రార్థతత్త్వం తు తవాఖ్యాతం మయానఘ।
12086033c అవిశ్వాసో నరేంద్రాణాం గుహ్యం పరమముచ్యతే।।
అనఘ! ఈ శాస్త్రార్థతత్త్వవన్ను నినగె హేళిద్దేనె. యారమేలూ విశ్వాసవన్నిడదిరువుదే నరేంద్రర పరమ గుట్టెందు హేళుత్తారె.”
సమాప్తి
ఇతి శ్రీ మహాభారతే శాంతి పర్వణి రాజధర్మ పర్వణి అమాత్యవిభాగే షడశీతితమోఽధ్యాయః।।
ఇదు శ్రీ మహాభారత శాంతి పర్వద రాజధర్మ పర్వదల్లి అమాత్యవిభాగ ఎన్నువ ఎంభత్తారనే అధ్యాయవు.
-
సూతనల్లిరబేకాద ఎంటు గుణగళు ఈ రీతియివె: శుశ్రూషా (శుశ్రూషె మాడువుదు), శ్రవణ (హేళిదుదన్ను కేళువుదు), గ్రహణ (కేళిదుదన్ను గ్రహణ మాడువుదు), ధారణ (గ్రహణమాడిదుదన్ను జ్ఞాపకదల్లిట్టుకొళ్ళువుదు), ఊహన (కార్యగళ పరిణామవేనాగబహుదెందు ఊహిసువుదు), ఆపోహన (కార్యవు సిద్ధియాగదిద్దరె ముందేనుమాడబేకెందు యోచిసువుదు), విజ్ఞాన (విజ్ఞానవన్ను తిళిదిరువుదు), మత్తు తత్త్వజ్ఞాన (తత్త్వజ్ఞానవన్ను తిళిదిరువుదు). ↩︎
-
ఏళు వ్యసనగళు ఈ రీతియివె: మృగాయాక్షాః స్త్రీయః పానం। బేటెయాడువుదు, జూజాడువుదు, సదా స్త్రీయర సహవాసదల్లిరువుదు, సదా మద్యపానప్రియనాగిరువుదు, ఈ నాల్కు కామజన్య వ్యసనగళు. దండపాతనం వాక్పారుష్యం అర్థదూషణం। కఠోరవాగి శిక్షిసువుదు, కఠోరవాగి మాతనాడువుదు, అర్థవన్ను దూషిసువుదు – ఈ మూరు క్రోధజన్య వ్యసనగళు. ↩︎
-
న చాపి గూఢం ద్రవ్యం ఎంబ పాఠాంతరవిదె. ↩︎