પ્રવેશ
।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।
શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત
શ્રી મહાભારત
શાંતિ પર્વ
રાજધર્મ પર્વ
અધ્યાય 58
સાર
યુધિષ્ઠિરાદિ સ્વસ્થાનગમન (1-30).
12058001 ભીષ્મ ઉવાચ।
12058001a એતત્તે રાજધર્માણાં નવનીતં યુધિષ્ઠિર।
12058001c બૃહસ્પતિર્હિ ભગવાન્નાન્યં ધર્મં પ્રશંસતિ।।
ભીષ્મનુ હેળિદનુ: “યુધિષ્ઠિર! નાનુ ઈગ હેળલિરુવુદુ રાજધર્મગળન્નુ કડॆદુ તॆગॆદ બॆણ્ણॆયંથહ વિષયગળુ. એકॆંદરॆ બૃહસ્પતિયૂ અન્ય ધર્મગળન્નુ પ્રશંસિસુવુદિલ્લ.
12058002a વિશાલાક્ષશ્ચ ભગવાન્કાવ્યશ્ચૈવ મહાતપાઃ।
12058002c સહસ્રાક્ષો મહેંદ્રશ્ચ તથા પ્રાચેતસો મનુઃ।।
12058003a ભરદ્વાજશ્ચ ભગવાંસ્તથા ગૌરશિરા મુનિઃ।
12058003c રાજશાસ્ત્રપ્રણેતારો બ્રહ્મણ્યા બ્રહ્મવાદિનઃ।।
12058004a રક્ષામેવ પ્રશંસંતિ ધર્મં ધર્મભૃતાં વર।
12058004c રાજ્ઞાં રાજીવતામ્રાક્ષ સાધનં ચાત્ર વૈ શૃણુ।।
ધર્મભૃતરલ્લિ શ્રેષ્ઠને! ભગવાન્ વિશાલાક્ષ, મહાતપસ્વિ કાવ્ય, સહસ્રાક્ષ મહેંદ્ર, પ્રાચેતસ મનુ, ભગવાન્ ભરદ્વાજ, મુનિ ગૌરશિર – ઈ ऎલ્લ રાજશાસ્ત્રપ્રણેતારરૂ, બ્રહ્મણ્યરૂ મત્તુ બ્રહ્મવાદિગળૂ રક્ષણॆયે રાજધર્મવॆંદુ પ્રશંસિસુત્તારॆ. કમલદંતહ કॆંપુ કણ્ણુગળુળ્ળવને! રાજરુ ઇદન્નુ હેગॆ સાધિસબેકॆન્નુવુદન્નુ હેળુત્તેનॆ કેળુ.
12058005a ચારશ્ચ પ્રણિધિશ્ચૈવ કાલે દાનમમત્સરઃ।
12058005c યુક્ત્યાદાનં ન ચાદાનમયોગેન યુધિષ્ઠિર।।
યુધિષ્ઠિર! ગુપ્તચારરન્નૂ પ્રત્યક્ષ ચારરન્નૂ ઇટ્ટુકॊંડિરબેકુ. મત્સરવિલ્લદે અવરિગॆ કાલ કાલક્કॆ વેતનગળન્નુ કॊડબેકુ. યુક્તિયિંદ મત્તુ જનરિગॆ તॊંદરॆયુંટાગદ રીતિયલ્લિ તॆરિગॆગળન્નુ તॆગॆદુકॊળ્ળબેકુ.
12058006a સતાં સંગ્રહણં શૌર્યં દાક્ષ્યં સત્યં પ્રજાહિતમ્।
12058006c અનાર્જવૈરાર્જવૈશ્ચ શત્રુપક્ષસ્ય ભેદનમ્।।
સત્પુરુષરન્નુ સંગ્રહિસિટ્ટુકॊંડિરબેકુ. શૂરનાગિરબેકુ. કાર્યદક્ષનાગિરબેકુ. સત્યનિષ્ટનૂ પ્રજॆગળ હિતકારિયૂ આગિરબેકુ. સરળ અથવા કઠિન માર્ગગળિંદ શત્રુપક્ષવન્નુ ભેદિસબેકુ.
12058007a સાધૂનામપરિત્યાગઃ કુલીનાનાં ચ ધારણમ્।
12058007c નિચયશ્ચ નિચેયાનાં સેવા બુદ્ધિમતામપિ।।
સત્પુરુષરરન્નુ પરિત્યજિસબારદુ. કુલીનર ભરણॆ-પોષણॆ માડબેકુ. યોગ્ય વસ્તુગળન્નુ સંગ્રહિસબેકુ. બુદ્ધિવંતર સેવॆ માડુત્તિરબેકુ.
12058008a બલાનાં હર્ષણં નિત્યં પ્રજાનામન્વવેક્ષણમ્।
12058008c કાર્યેષ્વખેદઃ કોશસ્ય તથૈવ ચ વિવર્ધનમ્।।
સેનॆગળુ યાવાગલૂ હર્ષિતરાગિરુવંતॆ નોડિકॊળ્ળબેકુ. પ્રજॆગળ કષ્ટ-સુખગળન્નુ પરિશીલિસુત્તિરબેકુ. પ્રજॆગળ કુરિતાગિ માડુવ કાર્યગળન્નુ માડુવાગ ખેદિસબારદુ. કોશવન્નુ તુંબિસુત્તલે ઇરબેકુ.
12058009a પુરગુપ્તિરવિશ્વાસઃ પૌરસંઘાતભેદનમ્।
12058009c કેતનાનાં ચ જીર્ણાનામવેક્ષા ચૈવ સીદતામ્।।
પુરદ રક્ષણॆય કુરિતુ યારમેલૂ વિશ્વાસવન્નિડબારદુ. પૌરરુ શત્રુવિનॊડનॆ સંપર્કવન્નિટ્ટુકॊંડિદ્દરॆ અદન્નુ ભેદિસબેકુ. જીર્ણાવસ્થॆયલ્લિરુવ કટ્ટડગળ જીર્ણોદ્ધાર માડુત્તિરબેકુ.
12058010a દ્વિવિધસ્ય ચ દંડસ્ય પ્રયોગઃ કાલચોદિતઃ।
12058010c અરિમધ્યસ્થમિત્રાણાં યથાવચ્ચાન્વવેક્ષણમ્।।
કાલક્કॆ સરિયાગિ ऎરડુ રીતિય દંડવન્નુ પ્રયોગિસબેકુ – શરીર દંડ મત્તુ આર્થિક દંડ. મિત્રર્યારુ, શત્રુગળ્યારુ મત્તુ મધ્યસ્થર્યારુ ऎંદુ યાવાગલૂ પરિશીલિસુત્તિરબેકુ.
12058011a ઉપજાપશ્ચ ભૃત્યાનામાત્મનઃ પરદર્શનાત્।
12058011c અવિશ્વાસઃ સ્વયં ચૈવ પરસ્યાશ્વાસનં તથા।।
સેવકરુ તન્ન કુરિતુ શત્રુગળિગॆ તિળિસદિરુવંતॆ જાગરૂકનાગિરબેકુ. યારલ્લિયૂ વિશ્વાસવન્નિડબારદુ. શરણાગતરાદ શત્રુગળિગॆ આશ્વાસનॆયન્નુ નીડબેકુ.
12058012a નીતિધર્માનુસરણં નિત્યમુત્થાનમેવ ચ।
12058012c રિપૂણામનવજ્ઞાનં નિત્યં ચાનાર્યવર્જનમ્।।
નીતિ ધર્મવન્નુ અનુસરિસબેકુ. નિત્યવૂ ઉદ્યોગશીલનાગિરબેકુ. શત્રુગળ કુરિતુ અજ્ઞાનિયાગિરબારદુ. નિત્યવૂ અનાર્યરન્નુ વર્જિસબેકુ.
12058013a ઉત્થાનં હિ નરેંદ્રાણાં બૃહસ્પતિરભાષત।
12058013c રાજધર્મસ્ય યન્મૂલં શ્લોકાંશ્ચાત્ર નિબોધ મે।।
ઉદ્યોગશીલતॆયે નરેંદ્રર રાજધર્મદ મૂલ. ઇદર કુરિતુ બૃહસ્પતિયુ હેળિરુવ શ્લોકગળન્નુ કેળુ.
12058014a ઉત્થાનેનામૃતં લબ્ધમુત્થાનેનાસુરા હતાઃ।
12058014c ઉત્થાનેન મહેંદ્રેણ શ્રૈષ્ઠ્યં પ્રાપ્તં દિવીહ ચ।।
“ઉદ્યોગશીલતॆયિંદલે અમૃતવુ દॊરॆયિતુ. ઉદ્યોગશીલતॆયિંદલે અસુરરુ હતરાદરુ. ઉદ્યોગશીલતॆયિંદલે મહેંદ્રનુ દેવ મત્તુ ઈ લોકગળલ્લિ શ્રેષ્ઠતॆયન્નુ પડॆદુકॊંડનુ.
12058015a ઉત્થાનધીરઃ પુરુષો વાગ્ધીરાનધિતિષ્ઠતિ।
12058015c ઉત્થાનધીરં વાગ્ધીરા રમયંત ઉપાસતે।।
ઉદ્યોગધીરનાદ પુરુષનુ વાગ્ધીરરિગિંતલૂ હॆચ્ચિનવનુ. વાગ્ધીરરુ ઉદ્યોગધીરરન્ને રમિસુત્તિરુત્તારॆ મત્તુ પૂજિસુત્તિરુત્તારॆ.”
12058016a ઉત્થાનહીનો રાજા હિ બુદ્ધિમાનપિ નિત્યશઃ।
12058016c ધર્ષણીયો રિપૂણાં સ્યાદ્ભુજંગ ઇવ નિર્વિષઃ।।
ઉદ્યોગશીલનલ્લદ રાજનુ બુદ્ધિવંતને આગિદ્દરૂ વિષરહિત સર્પદંતॆ નિત્યવૂ શત્રુગળ આક્રમણક્કॆ ઈડાગુત્તાનॆ.
12058017a ન ચ શત્રુરવજ્ઞેયો દુર્બલોઽપિ બલીયસા।
12058017c અલ્પોઽપિ હિ દહત્યગ્નિર્વિષમલ્પં હિનસ્તિ ચ।।
રાજનાગિરુવવનુ શત્રુગળ કુરિતુ અજ્ઞાનિયાગિરબારદુ. અલ્પવાદરૂ અગ્નિયુ સુડુત્તદॆ મત્તુ વિષવુ અલ્પવાગિદ્દરૂ કॊલ્લુત્તદॆ. હાગॆ દુર્બલનાગિ કાણુવ શત્રુવુ મુંદॆ પ્રબલનાગબહુદુ.
12058018a એકાશ્વેનાપિ સંભૂતઃ શત્રુર્દુર્ગસમાશ્રિતઃ।
12058018c તં તં તાપયતે દેશમપિ રાજ્ઞઃ સમૃદ્ધિનઃ।।
સમૃદ્ધ રાજન દેશવન્નુ ऒંદે સેનાંગવન્નુ ઇટ્ટુકॊંડ શત્રુવૂ દુર્ગવન્નુ ગॆદ્દુ પરિતાપક્કીડુમાડબહુદુ.
12058019a રાજ્ઞો રહસ્યં યદ્વાક્યં જયાર્થં લોકસંગ્રહઃ।
12058019c હૃદિ યચ્ચાસ્ય જિહ્મં સ્યાત્કારણાર્થં ચ યદ્ભવેત્।।
12058020a યચ્ચાસ્ય કાર્યં વૃજિનમાર્જવેનૈવ ધાર્યતે।
12058020c દંભનાર્થાય લોકસ્ય ધર્મિષ્ઠામાચરેત્ક્રિયામ્।।
રાજન રહસ્ય માતુ, વિજયક્કાગિ માડિદ લોકસંગ્રહ, હૃદયદલ્લિરુવ દુરુદ્દેશ, વિજયક્કાગિ નડॆદુ હોદ દુષ્કાર્ય, મત્તુ માડિદ સમયક્કॆ તક્કુદલ્લદ કાર્ય – ઇવુગળન્નુ રાજનાદવનુ અત્યંત સરળતॆયિંદલે ધારણॆમાડબેકુ. લોકદલ્લિ પ્રતિષ્ઠॆગાગિ અવનુ ધર્મિષ્ઠનાગિયે નડॆદકॊળ્ળબેકુ.
12058021a રાજ્યં હિ સુમહત્તંત્રં દુર્ધાર્યમકૃતાત્મભિઃ।
12058021c ન શક્યં મૃદુના વોઢુમાઘાતસ્થાનમુત્તમમ્।। 1
રાજ્યભારવુ ऒંદુ મહા તંત્ર. અકૃતાત્મરિગॆ ઇદુ કષ્ટદ કॆલસ. મૃદુત્વદિંદ ઈ જવાબ્ધારિયન્નુ હॊત્તુકॊળ્ળુવુદુ શક્યવિલ્લ. ઈ ઉત્તમ સ્થાનદલ્લિ આઘાતગળિરુત્તવॆ.
12058022a રાજ્યં સર્વામિષં નિત્યમાર્જવેનેહ ધાર્યતે।
12058022c તસ્માન્મિશ્રેણ સતતં વર્તિતવ્યં યુધિષ્ઠિર।।
રાજ્યવॆન્નુવુદુ ऎલ્લરિગૂ આસॆહુટ્ટિસુવંથહુદુ. આદરॆ નિત્યવૂ સરળસ્વભાવવિરુવવનુ માત્ર ઇદર હॊણॆયન્નુ હॊરબલ્લનુ. યુધિષ્ઠિર! આદુદરિંદ રાજનાદવનુ સતતવૂ મિશ્રરીતિયલ્લિ - અંદરॆ ક્રૂરિગળિગॆ ક્રૂરિયાગિયૂ મૃદુજનરિગॆ મૃદુવાગિયૂ – વર્તિસબેકાગુત્તદॆ.
12058023a યદ્યપ્યસ્ય વિપત્તિઃ સ્યાદ્રક્ષમાણસ્ય વૈ પ્રજાઃ।
12058023c સોઽપ્યસ્ય વિપુલો ધર્મ એવંવૃત્તા હિ ભૂમિપાઃ।।
ધર્મદિંદ પ્રજારક્ષણॆયન્નુ માડુત્તિરુવ રાજનિગॆ ऒંદુવેળॆ વિપત્તિયુ બંદॊદગિદરૂ અદુ અવનિગॆ વિપુલ ધર્મવન્ને નીડુત્તદॆ. હીગॆયે હિંદિન ભૂમિપરॆલ્લરૂ નડॆદુકॊંડુ બંદિદ્દારॆ.
12058024a એષ તે રાજધર્માણાં લેશઃ સમનુવર્ણિતઃ।
12058024c ભૂયસ્તે યત્ર સંદેહસ્તદ્ બ્રૂહિ વદતાં વર।।
માતનાડુવવરલ્લિ શ્રેષ્ઠને! નાનુ ઈ વરॆગॆ લેશમાત્રવે રાજધર્મગળન્નુ વર્ણિસિદ્દેનॆ. ઇદરલ્લિ એનાદરૂ સંદેહવિદ્દરॆ કેળુ. મત્તॆ હેળુત્તેનॆ.””
12058025 વૈશંપાયન ઉવાચ।
12058025a તતો વ્યાસશ્ચ ભગવાન્દેવસ્થાનોઽશ્મના સહ।
12058025c વાસુદેવઃ કૃપશ્ચૈવ સાત્યકિઃ સંજયસ્તથા।।
12058026a સાધુ સાધ્વિતિ સંહૃષ્ટાઃ પુષ્યમાણૈરિવાનનૈઃ।
12058026c અસ્તુવંસ્તે નરવ્યાઘ્રં ભીષ્મં ધર્મભૃતાં વરમ્।।
વૈશંપાયનનુ હેળિદનુ: “આગ ભગવાન્ વ્યાસ, અશ્મનॊંદિગॆ દેવસ્થાન, વાસુદેવ, કૃપ, સાત્યકિ મત્તુ સંજયરુ સંહૃષ્ટરાગિ અરળિદ કમલગળંતિદ્દ મુખગળિંદ “સાધુ! સાધુ!” ऎંદુ ધર્મભૃતરલ્લિ શ્રેષ્ઠ નરવ્યાઘ્ર ભીષ્મનન્નુ કॊંડાડિદરુ.
12058027a તતો દીનમના ભીષ્મમુવાચ કુરુસત્તમઃ।
12058027c નેત્રાભ્યામશ્રુપૂર્ણાભ્યાં પાદૌ તસ્ય શનૈઃ સ્પૃશન્।।
કુરુસત્તમ યુધિષ્ઠિરનુ દીનમનસ્કનાગિ કંબનિદુંબિદ કણ્ણુગળિંદ ભીષ્મન પાદગળॆરડન્નૂ મૃદુવાગિ સ્પર્શિસિ હેળિદનુ:
12058028a શ્વ ઇદાનીં સ્વસંદેહં પ્રક્ષ્યામિ ત્વં પિતામહ।
12058028c ઉપૈતિ સવિતાપ્યસ્તં રસમાપીય પાર્થિવમ્।।
“પિતામહ! સવિતુ સૂર્યનુ ભૂમિય રસગળન્નુ કુડિદુ હોગુત્તિદ્દાનॆ. નાળॆ નન્ન સંદેહગળન્નુ નિન્નલ્લિ કેળિ તિળિદુકॊળ્ળુત્તેનॆ!”
12058029a તતો દ્વિજાતીનભિવાદ્ય કેશવઃ કૃપશ્ચ તે ચૈવ યુધિષ્ઠિરાદયઃ।
12058029c પ્રદક્ષિણીકૃત્ય મહાનદીસુતં તતો રથાનારુરુહુર્મુદા યુતાઃ।।
અનંતર બ્રાહ્મણરિગॆ અભિવંદિસિ કેશવ, કૃપ, યુધિષ્ઠિરાદિગળુ મહાનદીસુતનિગॆ પ્રદક્ષિણॆગૈદુ સંતોષદિંદ રથગળન્નેરિદરુ.
12058030a દૃષદ્વતીં ચાપ્યવગાહ્ય સુવ્રતાઃ કૃતોદકાર્યાઃ કૃતજપ્યમંગલાઃ।
12058030c ઉપાસ્ય સંધ્યાં વિધિવત્પરંતપાસ્ તતઃ પુરં તે વિવિશુર્ગજાહ્વયમ્।।
આ સુવ્રત પરંતપરુ દૃષદ્વતી નદિયલ્લિ ઉદકકાર્યગળન્નુ માડિ. મંગલ જપગળન્નુ માડિ, વિધિવત્તાગિ સંધ્યાવંદનॆગળન્નુ માડિ નંતર ગજાહ્વય પુરવન્નુ પ્રવેશિસિદરુ.”
સમાપ્તિ
ઇતિ શ્રી મહાભારતે શાંતિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ યુધિષ્ઠિરાદિસ્વસ્થાનગમને અષ્ઠપંચશતમોઽધ્યાયઃ।।
ઇદુ શ્રી મહાભારત શાંતિપર્વદ રાજધર્મપર્વદલ્લિ યુધિષ્ઠિરાદિગળ સ્વસ્થાનગમન ऎન્નુવ ઐવત્તॆંટને અધ્યાયવુ.
-
ન શક્યં વૃદુના વોઢુમાયાસસ્થાનમુત્તમમ્। અર્થાત્ મૃદુસ્વભાવદિંદ રાજ્યવન્નુ ભરિસલુ શક્યવિલ્લ. રાજ્યવન્નુ આળુવુદॆંબુદુ અત્યંત પરિશ્રમદિંદલે સાધ્યવાગબલ્લ કાર્યવુ ऎંબ પાઠાંતરવિદॆ. ↩︎