પ્રવેશ
।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।
શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત
શ્રી મહાભારત
ભીષ્મ પર્વ
ભીષ્મવધ પર્વ
અધ્યાય 83
સાર
કુરુસેનાવ્યૂહ (1-14). પાંડવસેનાવ્યૂહ (15-22). યુદ્ધારંભ (23-39).
06083001 સંજય ઉવાચ।
06083001a પરિણામ્ય નિશાં તાં તુ સુખસુપ્તા જનેશ્વરાઃ।
06083001c કુરવઃ પાંડવાશ્ચૈવ પુનર્યુદ્ધાય નિર્યયુઃ।।
સંજયનુ હેળિદનુ: “કૌરવર મત્તુ પાંડવર કડॆય જનેશ્વરરુ આ રાત્રિયલ્લિ સુખવાગિ મલગિ બॆળગાગુત્તલે પુનઃ યુદ્ધક્કॆ તॆરળિદરુ.
06083002a તતઃ શબ્દો મહાનાસીત્સેનયોરુભયોરપિ।
06083002c નિર્ગચ્છમાનયોઃ સંખ્યે સાગરપ્રતિમો મહાન્।।
યુદ્ધક્કॆ હॊરડુવ આ ऎરડૂ સેનॆગળલ્લિ મહાસાગરદ ભોર્ગરॆતદંતॆ મહા શબ્ધવુંટાયિતુ.
06083003a તતો દુર્યોધનો રાજા ચિત્રસેનો વિવિંશતિઃ।
06083003c ભીષ્મશ્ચ રથિનાં શ્રેષ્ઠો ભારદ્વાજશ્ચ વૈ દ્વિજઃ।।
06083004a એકીભૂતાઃ સુસમ્યત્તાઃ કૌરવાણાં મહાચમૂઃ।
06083004c વ્યૂહાય વિદધૂ રાજન્પાંડવાન્પ્રતિ દંશિતાઃ।।
રાજન્! આગ કૌરવર મહાસેનॆય રાજ દુર્યોધન, ચિત્રસેન, વિવિંશતિ, રથિગળલ્લિ શ્રેષ્ઠ ભીષ્મ, દ્વિજ ભારદ્વાજ ઇવરॆલ્લરૂ સંઘટિતરાગિ સુસન્નદ્ધરાગિ પાંડવરॊંદિગॆ યુદ્ધમાડલુ કવચગળન્નુ ધરિસિ વ્યૂહવન્નુ રચિસિદરુ.
06083005a ભીષ્મઃ કૃત્વા મહાવ્યૂહં પિતા તવ વિશાં પતે।
06083005c સાગરપ્રતિમં ઘોરં વાહનોર્મિતરંગિણં।।
વિશાંપતે! નિન્ન તંદॆ ભીષ્મનુ સાગરદંતॆ ઘોરવાગિરુવ વાહનગળે અલॆગળાગિરુવ મહાવ્યૂહવન્નુ રચિસિદનુ.
06083006a અગ્રતઃ સર્વસૈન્યાનાં ભીષ્મઃ શાંતનવો યયૌ।
06083006c માલવૈર્દાક્ષિણાત્યૈશ્ચ આવંત્યૈશ્ચ સમન્વિતઃ।।
સર્વ સેનॆગળ અગ્રભાગદલ્લિ ભીષ્મ શાંતનવનુ માલવ, દાક્ષિણાત્યરુ, મત્તુ અવંતિયવરિંદ સુત્તુવરॆયલ્પટ્ટુ હॊરટનુ.
06083007a તતોઽનંતરમેવાસીદ્ભારદ્વાજઃ પ્રતાપવાન્।
06083007c પુલિંદૈઃ પારદૈશ્ચૈવ તથા ક્ષુદ્રકમાલવૈઃ।।
અવન નંતરદલ્લિ પુલિંદરુ, પારદરુ મત્તુ ક્ષુદ્રકમાલરॊંદિગॆ પ્રતાપવાન્ ભારદ્વાજનિદ્દનુ.
06083008a દ્રોણાદનંતરં યત્તો ભગદત્તઃ પ્રતાપવાન્।
06083008c માગધૈશ્ચ કલિંગૈશ્ચ પિશાચૈશ્ચ વિશાં પતે।।
વિશાંપતે! દ્રોણન નંતરદલ્લિ પ્રતાપવાન્ ભગદત્તનુ માગધ, કલિંગ મત્તુ પિશાચરॊંદિગॆ હॊરટનુ.
06083009a પ્રાગ્જ્યોતિષાદનુ નૃપઃ કૌસલ્યોઽથ બૃહદ્બલઃ।
06083009c મેકલૈસ્ત્રૈપુરૈશ્ચૈવ ચિચ્છિલૈશ્ચ સમન્વિતઃ।।
પ્રાગ્જ્યોતિષરાજનન્નુ અનુસરિસિ કોસલદ રાજ બૃહદ્બલનુ મેકલ, ત્રિપુર મત્તુ ચિચ્છિલરિંદ કૂડિકॊંડુ હોદનુ.
06083010a બૃહદ્બલાત્તતઃ શૂરસ્ત્રિગર્તઃ પ્રસ્થલાધિપઃ।
06083010c કાંબોજૈર્બહુભિઃ સાર્ધં યવનૈશ્ચ સહસ્રશઃ।।
બૃહદ્બલન નંતર પ્રસ્થલાધિપ શૂર ત્રિગર્તનુ અનેક કાંબોજરિંદ મત્તુ સહસ્રારુ યવનરિંદ કૂડિકॊંડુ હॊરટનુ.
06083011a દ્રૌણિસ્તુ રભસઃ શૂરસ્ત્રિગર્તાદનુ ભારત।
06083011c પ્રયયૌ સિંહનાદેન નાદયાનો ધરાતલં।।
ભારત! ત્રિગર્તનન્નુ અનુસરિસિ શૂર દ્રૌણિયુ રભસદિંદ સિંહનાદદિંદ ધરાતલવન્નુ મॊળગિસુત્તા નડॆદનુ.
06083012a તથા સર્વેણ સૈન્યેન રાજા દુર્યોધનસ્તદા।
06083012c દ્રૌણેરનંતરં પ્રાયાત્સોદર્યૈઃ પરિવારિતઃ।।
હાગॆયે દ્રૌણિય નંતર રાજા દુર્યોધનનુ સોદરરિંદ પરિવારિતનાગિ સર્વ સૈન્યદॊંદિગॆ હॊરટનુ.
06083013a દુર્યોધનાદનુ કૃપસ્તતઃ શારદ્વતો યયૌ।
06083013c એવમેષ મહાવ્યૂહઃ પ્રયયૌ સાગરોપમઃ।।
દુર્યોધનનન્નુ અનુસરિસિ શારદ્વત કૃપનુ હॊરટનુ. હીગॆ સાગરોપમવાગિદ્દ મહાવ્યૂહવુ હॊરટિતુ.
06083014a રેજુસ્તત્ર પતાકાશ્ચ શ્વેતચ્છત્રાણિ ચાભિભો।
06083014c અંગદાન્યથ ચિત્રાણિ મહાર્હાણિ ધનૂંષિ ચ।।
વિભો! અલ્લિ પતાકॆગળુ શ્વેત ચત્રગળુ, બહુમૂલ્યદ ચિત્ર-વિચિત્ર ભુજબંદિગળૂ, ધનુસ્સુગળૂ પ્રકાશિસિદવુ.
06083015a તં તુ દૃષ્ટ્વા મહાવ્યૂહં તાવકાનાં મહારથઃ।
06083015c યુધિષ્ઠિરોઽબ્રવીત્તૂર્ણં પાર્ષતં પૃતનાપતિં।।
નિન્નવર આ મહાવ્યૂહવન્નુ નોડિ મહારથ યુધિષ્ઠિરનુ તક્ષણવે પૃતનાપતિ પાર્ષતનિગॆ હેળિદનુ:
06083016a પશ્ય વ્યૂહં મહેષ્વાસ નિર્મિતં સાગરોપમં।
06083016c પ્રતિવ્યૂહં ત્વમપિ હિ કુરુ પાર્ષત માચિરં।।
“મહેષ્વાસ! સાગરદંતॆ નિર્મિતવાગિરુવ વ્યૂહવન્નુ નોડુ! પાર્ષત! તડમાડદે નીનૂ કૂડ અદક્કॆ પ્રતિયાદ વ્યૂહવન્નુ રચિસુ.”
06083017a તતઃ સ પાર્ષતઃ શૂરો વ્યૂહં ચક્રે સુદારુણં।
06083017c શૃંગાટકં મહારાજ પરવ્યૂહવિનાશનં।।
મહારાજ! આગ શૂર પાર્ષતનુ પરવ્યૂહવન્નુ નાશપડિસબલ્લ સુદારુણ શૃંગાટક વ્યૂહવન્નુ રચિસિદનુ.
06083018a શૃંગેભ્યો ભીમસેનશ્ચ સાત્યકિશ્ચ મહારથઃ।
06083018c રથૈરનેકસાહસ્રૈસ્તથા હયપદાતિભિઃ।।
ऎરડૂ શૃંગગળલ્લિ અનેક સહસ્ર રથિગળિંદ મત્તુ અશ્વારોહિ-પદાતિસેનॆગળॊંદિગॆ મહારથિ ભીમસેન-સાત્યકિયરિદ્દરુ.
06083019a નાભ્યામભૂન્નરશ્રેષ્ઠઃ શ્વેતાશ્વો વાનરધ્વજઃ।
06083019c મધ્યે યુધિષ્ઠિરો રાજા માદ્રીપુત્રૌ ચ પાંડવૌ।।
નાભિભાગદલ્લિ નરશ્રેષ્ઠ શ્વેતાશ્વ વાનરધ્વજનિદ્દનુ. મધ્યદલ્લિ રાજ યુધિષ્ઠિર મત્તુ ઇબ્બરુ માદ્રીપુત્ર પાંડવરિદ્દરુ.
06083020a અથેતરે મહેષ્વાસાઃ સહસૈન્યા નરાધિપાઃ।
06083020c વ્યૂહં તં પૂરયામાસુર્વ્યૂહશાસ્ત્રવિશારદાઃ।।
ઇતર મહેષ્વાસ વ્યૂહશાસ્ત્ર વિશારદ નરાધિપરુ વ્યૂહવન્નુ પૂરૈસિદરુ.
06083021a અભિમન્યુસ્તતઃ પશ્ચાદ્વિરાટશ્ચ મહારથઃ।
06083021c દ્રૌપદેયાશ્ચ સંહૃષ્ટા રાક્ષસશ્ચ ઘટોત્કચઃ।।
અવર નંતર અભિમન્યુ, મહારથ વિરાટ, સંહૃષ્ટરાદ દ્રૌપદેયરુ મત્તુ રાક્ષસ ઘટોત્કચરિદ્દરુ.
06083022a એવમેતં મહાવ્યૂહં વ્યૂહ્ય ભારત પાંડવાઃ।
06083022c અતિષ્ઠન્સમરે શૂરા યોદ્ધુકામા જયૈષિણઃ।।
ભારત! હીગॆ શૂર પાંડવરુ મહાવ્યૂહવન્નુ રચિસિકॊંડુ જયવન્નુ બયસિ યુદ્ધમાડલુ ઇચ્છિસિ સમરદલ્લિ નિંતરુ.
06083023a ભેરીશબ્દાશ્ચ તુમુલા વિમિશ્રાઃ શંખનિસ્વનૈઃ।
06083023c ક્ષ્વેડિતાસ્ફોટિતોત્ક્રુષ્ટૈઃ સુભીમાઃ સર્વતોદિશં।।
તુમુલ ભેરિશબ્ધવુ શંખનાદદિંદ મિશ્રિતવાગિ, સિંહનાદ મત્તુ ભુજગળન્નુ તટ્ટુવુદરિંદ ऎલ્લ કડॆગળલ્લિ ભયંકર શબ્ધવુંટાયિતુ.
06083024a તતઃ શૂરાઃ સમાસાદ્ય સમરે તે પરસ્પરં।
06083024c નેત્રૈરનિમિષૈ રાજન્નવૈક્ષંત પ્રકોપિતાઃ।।
રાજન્! આગ શૂરરુ સમરદલ્લિ ऎદુરિસિ કોપદિંદ પરસ્પરરન્નુ ऎવॆયિક્કદે નોડતॊડગિદરુ.
06083025a મનોભિસ્તે મનુષ્યેંદ્ર પૂર્વં યોધાઃ પરસ્પરં।
06083025c યુદ્ધાય સમવર્તંત સમાહૂયેતરેતરં।।
મનુષ્યેંદ્ર! મॊદલુ આ યોધરુ તમગॆ અનુરૂપરાદવરન્નુ પરસ્પર યુદ્ધક્કॆ કરॆદુ અવરॊંદિગॆ યુદ્ધમાડુત્તિદ્દરુ.
06083026a તતઃ પ્રવવૃતે યુદ્ધં ઘોરરૂપં ભયાવહં।
06083026c તાવકાનાં પરેષાં ચ નિઘ્નતામિતરેતરં।।
આગ ઇતરેતરન્નુ સંહરિસુવ નિન્નવર મત્તુ શત્રુગળ નડુવॆ ભયવન્નુંટુમાડુવ ઘોરરૂપદ યુદ્ધવુ નડॆયિતુ.
06083027a નારાચા નિશિતાઃ સંખ્યે સંપતંતિ સ્મ ભારત।
06083027c વ્યાત્તાનના ભયકરા ઉરગા ઇવ સંઘશઃ।।
ભારત! બાય્દॆરॆદ ભયંકર સર્પગળ ગુંપિનંતॆ નિશિત નારાચગળુ ગુંપુગુંપાગિ રણાંગણદલ્લિ બીળુત્તિદ્દવુ.
06083028a નિષ્પેતુર્વિમલાઃ શક્ત્યસ્તૈલધૌતાઃ સુતેજનાઃ।
06083028c અંબુદેભ્યો યથા રાજન્ભ્રાજમાનાઃ શતહ્રદાઃ।।
રાજન્! મોડદિંદ હॊરબરુવ હॊળॆયુત્તિરુવ મિંચુગળંતॆ તૈલદલ્લિ અદ્દિદ્દ તેજસ્સુળ્ળ હॊળॆયુવ શક્તિગળુ બીળુત્તિદ્દવુ.
06083029a ગદાશ્ચ વિમલૈઃ પટ્ટૈઃ પિનદ્ધાઃ સ્વર્ણભૂષિતાઃ।
06083029c પતંત્યસ્તત્ર દૃશ્યંતે ગિરિશૃંગોપમાઃ શુભાઃ।
06083029e નિસ્ત્રિંશાશ્ચ વ્યરાજંત વિમલાંબરસન્નિભાઃ।।
સુવર્ણભૂષિત, વિમલ પટ્ટિગળિંદ કટ્ટલ્પટ્ટિદ્દ, પર્વતશિખરગળંતॆ ચૂપાગિદ્દ, શુભ ગદॆગળુ અલ્લલ્લિ બીળુત્તિદ્દુદુ કાણુત્તિત્તુ. નિર્મલ આકાશદંતહ ખડ્ગગળૂ વિરાજિસુત્તિદ્દવુ.
06083030a આર્ષભાણિ ચ ચર્માણિ શતચંદ્રાણિ ભારત।
06083030c અશોભંત રણે રાજન્પતમાનાનિ સર્વશઃ।।
ભારત! રાજન્! ऎત્તિન ચર્મગળિંદ માડલ્પટ્ટ નૂરુ ચંદ્રર કવચગળુ રણદલ્લિ ऎલ્લકડॆ બિદ્દુ શોભિસુત્તિદ્દવુ.
06083031a તેઽન્યોન્યં સમરે સેને યુધ્યમાને નરાધિપ।
06083031c અશોભેતાં યથા દૈત્યદેવસેને સમુદ્યતે।
06083031e અભ્યદ્રવંત સમરે તેઽન્યોન્યં વૈ સમંતતઃ।।
નરાધિપ! સમરદલ્લિ અન્યોન્યરॊડનॆ યુદ્ધમાડુત્તિદ્દ આ સેનॆગળુ હોરાડુત્તિરુવ દૈત્ય-દેવ સેનॆગળંતॆ શોભિસિદવુ. અવરુ સમરદલ્લિ અન્યોન્યરન્નુ સુત્તુવરॆદુ આક્રમણિસુત્તિદ્દરુ.
06083032a રથાસ્તુ રથિભિસ્તૂર્ણં પ્રેષિતાઃ પરમાહવે।
06083032c યુગૈર્યુગાનિ સંશ્લિષ્ય યુયુધુઃ પાર્થિવર્ષભાઃ।।
આ પરમ યુદ્ધદલ્લિ રથિગળિંદ બેગને કળુહિસલ્પટ્ટ પાર્થિવર્ષભરુ નૂકુગળિંદ નૂકુગળિગॆ તાગિસિ યુદ્ધમાડુત્તિદ્દરુ.
06083033a દંતિનાં યુધ્યમાનાનાં સંઘર્ષાત્પાવકોઽભવત્।
06083033c દંતેષુ ભરતશ્રેષ્ઠ સધૂમઃ સર્વતોદિશં।।
ભરતશ્રેષ્ઠ! દંતગળિંદ હॊડॆદાડુત્તિદ્દ આનॆગળ સંઘર્ષદિંદ બॆંકિયુ હુટ્ટિ હॊગॆયॊંદિગॆ અદુ ऎલ્લॆડॆ હરડિતુ.
06083034a પ્રાસૈરભિહતાઃ કે ચિદ્ગજયોધાઃ સમંતતઃ।
06083034c પતમાનાઃ સ્મ દૃશ્યંતે ગિરિશૃંગાન્નગા ઇવ।।
પ્રાસગળિંદ હॊડॆયલ્પટ્ટુ કॆલવુ ગજયોધરુ ગિરિશૃંગગળંતॆ આનॆગળ મેલિંદ બીળુત્તિરુવુદુ ऎલ્લॆડॆ કંડુબંદિતુ.
06083035a પાદાતાશ્ચાપ્યદૃશ્યંત નિઘ્નંતો હિ પરસ્પરં।
06083035c ચિત્રરૂપધરાઃ શૂરા નખરપ્રાસયોધિનઃ।।
વિચિત્રરૂપગળન્નુ ધરિસિદ્દ, નખ-પ્રાસાયુધગળિંદ યુદ્ધમાડુત્તિદ્દ શૂર પદાતિગળુ પરસ્પરરન્નુ કॊલ્લુત્તિદ્દુદુ કંડુબંદિતુ.
06083036a અન્યોન્યં તે સમાસાદ્ય કુરુપાંડવસૈનિકાઃ।
06083036c શસ્ત્રૈર્નાનાવિધૈર્ઘોરૈ રણે નિન્યુર્યમક્ષયં।।
આ કુરુપાંડવ સૈનિકરુ અન્યોન્યરન્નુ ऎદુરિસિ નાનાવિધદ ઘોર શસ્ત્રગળિંદ રણદિંદ યમાલયક્કॆ કળુહિસુત્તિદ્દરુ.
06083037a તતઃ શાંતનવો ભીષ્મો રથઘોષેણ નાદયન્।
06083037c અભ્યાગમદ્રણે પાંડૂન્ધનુઃશબ્દેન મોહયન્।।
આગ શાંતનવ ભીષ્મનુ રથઘોષદિંદ ગર્જિસુત્તા ધનુસ્સિન શબ્ધદિંદ પાંડવરન્નુ મોહિસુત્તા રણરંગદલ્લિ આક્રમણિસિદનુ.
06083038a પાંડવાનાં રથાશ્ચાપિ નદંતો ભૈરવસ્વનં।
06083038c અભ્યદ્રવંત સમ્યત્તા ધૃષ્ટદ્યુમ્નપુરોગમાઃ।।
પાંડવર રથરૂ કૂડ ભૈરવસ્વરદલ્લિ કૂગુત્તા ધૃષ્ટદ્યુમ્નન નાયકત્વદલ્લિ યુદ્ધસન્નદ્ધરાગિ આક્રમણિસિદરુ.
06083039a તતઃ પ્રવવૃતે યુદ્ધં તવ તેષાં ચ ભારત।
06083039c નરાશ્વરથનાગાનાં વ્યતિષક્તં પરસ્પરં।।
ભારત! આગ નિન્નવર મત્તુ અવર નડુવॆ નર-અશ્વ-રથ-આનॆગળ પરસ્ટર ઘર્ષણॆય યુદ્ધવુ નડॆયિતુ.”
સમાપ્તિ
ઇતિ શ્રી મહાભારતે ભીષ્મ પર્વણિ ભીષ્મવધ પર્વણિ અષ્ટમદિવસયુદ્ધારંભે ત્ર્યાશીતિતમોઽધ્યાયઃ।।
ઇદુ શ્રી મહાભારતદલ્લિ ભીષ્મ પર્વદલ્લિ ભીષ્મવધ પર્વદલ્લિ અષ્ટમદિવસયુદ્ધારંભ ऎન્નુવ ऎંભત્મૂરને અધ્યાયવુ.