297 યક્ષપ્રશ્નઃ

પ્રવેશ

।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।

શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત

શ્રી મહાભારત

આરણ્યક પર્વ

આરણેય પર્વ

અધ્યાય 297

સાર

યુધિષ્ઠિરનુ નીરુકુડિયલુ હોદાગ સરોવરદલ્લિદ્દ યક્ષનુ પ્રશ્નॆગળિગॆ ઉત્તરિસિ નંતર નીરન્નુ કુડિયલુ હેળિદુદુ (1-12). પ્રશ્નॆગળેનॆંદુ યુધિષ્ઠિરનુ કેળુવુદુ (13-25). યક્ષન પ્રશ્નॆગળિગॆ યુધિષ્ઠિરનુ ઉત્તરિસિદુદુ (26-64). યક્ષનુ યુધિષ્ઠિરન તમ્મંદિરન્નુ બદુકિસિદુદુ (65-74).

03297001 વૈશંપાયન ઉવાચ।
03297001a સ દદર્શ હતાન્ભ્રાતૄન્લોકપાલાનિવ ચ્યુતાન્।
03297001c યુગાંતે સમનુપ્રાપ્તે શક્રપ્રતિમગૌરવાન્।।

વૈશંપાયનનુ હેળિદનુ: “અલ્લિ અવનુ શક્રનંતॆ ગૌરવદિંદિરુવ, યુગાંતદલ્લિ કॆળગુરુળિબિદ્દ લોકપાલકરંતॆ હતરાગિદ્દ, તમ્મંદિરન્નુ નોડિદનુ.

03297002a વિપ્રકીર્ણધનુર્બાણં દૃષ્ટ્વા નિહતમર્જુનં।
03297002c ભીમસેનં યમૌ ચોભૌ નિર્વિચેષ્ટાન્ગતાયુષઃ।।
03297003a સ દીર્ઘમુષ્ણં નિઃશ્વસ્ય શોકબાષ્પપરિપ્લુતઃ।

ધનુર્બાણગળુ ચॆલ્લિ નિહતનાગિદ્દ અર્જુનનન્નુ, ભીમસેન મત્તુ યમળરિબ્બરૂ આયુષ્યવન્નુ કળॆદુકॊંડુ નિર્વિચેષ્ટરાગિરુવુદન્નુ નોડિ અવનુ દીર્ઘ બિસિ‌ઉસિરન્નુ બિટ્ટુ, કણ્ણીરિનિંદ તુંબિદવનાગિ શોકિસિદનુ.

03297003c બુદ્ધ્યા વિચિંતયામાસ વીરાઃ કેન નિપાતિતાઃ।।
03297004a નૈષાં શસ્ત્રપ્રહારોઽસ્તિ પદં નેહાસ્તિ કસ્ય ચિત્।

“ઈ વીરરુ યારિંદ કॆળગુરુળિસલ્પટ્ટરુ?” ऎંદુ બુદ્ધિયિંદ ચિંતિસતॊડગિદનુ. “ઇલ્લિ એનૂ શસ્ત્રપ્રહારવાગિલ્લ. યાર હॆજ્જॆયૂ ઇલ્લિ કાણિસુત્તિલ્લ.

03297004c ભૂતં મહદિદં મન્યે ભ્રાતરો યેન મે હતાઃ।।
03297004e એકાગ્રં ચિંતયિષ્યામિ પીત્વા વેત્સ્યામિ વા જલં।।

નન્ન ઈ તમ્મંદિરન્નુ કॊંદિરુવુદુ ऒંદુ મહાભૂતવॆંદુ નનગન્નિસુત્તદॆ. ઈ નીરન્નુ કુડિદ નંતર એકાગ્રચિત્તદિંદ યોચિસુત્તેનॆ.

03297005a સ્યાત્તુ દુર્યોધનેનેદમુપાંશુવિહિતં કૃતં।
03297005c ગાંધારરાજરચિતં સતતં જિહ્મબુદ્ધિના।।

અથવા ઇદુ સતતવૂ કॆટ્ટબુદ્ધિય ગાંધારરાજનુ દુર્યોધનન આદેશદંતॆ નડॆસિદ કॆલસવિરબહુદે?

03297006a યસ્ય કાર્યમકાર્યં વા સમમેવ ભવત્યુત।
03297006c કસ્તસ્ય વિશ્વસેદ્વીરો દુર્મતેરકૃતાત્મનઃ।।

કાર્ય અકાર્યગળન્નુ સમવॆંદે તિળિદિરુવ યાર મેલॆ તાને દુર્મતિ અકૃતાત્મ વીરનુ વિશ્વાસવન્નિડુત્તાનॆ?

03297007a અથ વા પુરુષૈર્ગૂઢૈઃ પ્રયોગોઽયં દુરાત્મનઃ।
03297007c ભવેદિતિ મહાબાહુર્બહુધા સમચિંતયત્।।

અથવા ઇદુ દુરાત્મ પુરુષર ગૂઢ પ્રયોગવિરબહુદે?” હીગॆ આ મહાબાહુવુ બહુવિધદલ્લિ ચિંતિસિદનુ.

03297008a તસ્યાસીન્ન વિષેણેદમુદકં દૂષિતં યથા।
03297008c મુખવર્ણાઃ પ્રસન્ના મે ભ્રાતૄણામિત્યચિંતયત્।।

“નન્ન તમ્મંદિર મુખવર્ણવુ પ્રસન્નવાગિયે ઇદ્દુદરિંદ ઈ નીરુ વિષદિંદ દૂષિતવાગિરલિક્કિલ્લ” ऎંદૂ યોચિસિદનુ.

03297009a એકૈકશશ્ચૌઘબલાનિમાન્પુરુષસત્તમાન્।
03297009c કોઽન્યઃ પ્રતિસમાસેત કાલાંતકયમાદૃતે।।

“યમનલ્લદે ઇન્ન્યારુ ઈ મહાબલશાલિ પુરુષસત્તમરન્નુ ऒબ્બॊબ્બરન્ને અલॆગળંતॆ હॊડॆદુ ઉરુળિસિદ્દારુ?”

03297010a એતેનાધ્યવસાયેન તત્તોયમવગાઢવાન્।
03297010c ગાહમાનશ્ચ તત્તોયમંતરિક્ષાત્સ શુશ્રુવે।।

હીગॆ નિર્ધરિસિદ અવનુ આ નીરિન બળિહોગિ નીરન્નુ તॆગॆદુકॊળ્ળલુ, અંતરિક્ષદિંદ કેળિદનુ.

03297011 યક્ષ ઉવાચ।
03297011a અહં બકઃ શૈવલમત્સ્યભક્ષો। મયા નીતાઃ પ્રેતવશં તવાનુજાઃ।
03297011c ત્વં પંચમો ભવિતા રાજપુત્ર। ન ચેત્ પ્રશ્નાન્ પૃચ્ચતો વ્યાકરોષિ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “શૈવલ મત્તુ મીનુગળન્નુ તિન્નુવ બકનુ નાનુ. નિન્ન તમ્મંદિરુ નન્નિંદલે પ્રેતવશવન્નુ પડॆદિદ્દારॆ. રાજપુત્ર! નાનુ કેળુવ ઈ પ્રશ્નॆગળિગॆ ઉત્તરવન્નુ કॊડદે ઇદ્દરॆ નીનુ ઐદનॆયવનાગુત્તીયॆ.

03297012a મા તાત સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ।
03297012c પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌંતેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ।।

મગૂ! સાહસવન્નુ માડબેડ. ઇદુ નન્ન પૂર્વપરિગ્રહ. કૌંતેય! પ્રશ્નॆગળિગॆ ઉત્તરિસિ નીરન્નુ હિડિદુ કુડિ.”

03297013 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297013a રુદ્રાણાં વા વસૂનાં વા મરુતાં વા પ્રધાનભાક્।
03297013c પૃચ્ચામિ કો ભવાન્દેવો નૈતચ્ચકુનિના કૃતં।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “નાનુ કેળુત્તિદ્દેનॆ - નીનુ યારુ? રુદ્રર, વસુગળ અથવા મરુતર નાયકનો? અથવા દેવનો? ઇદુ પક્ષિય કૃત્યવલ્લ!

03297014a હિમવાન્પારિયાત્રશ્ચ વિંધ્યો મલય એવ ચ।
03297014c ચત્વારઃ પર્વતાઃ કેન પાતિતા ભુવિ તેજસા।।

યારુ તન્ન તેજસ્સિનિંદ નાલ્કુ પર્વતગળન્નુ – હિમાલય, પારિયાત્ર, વિંધ્ય મત્તુ મલયગળન્નુ – કॆળગુરુળિસિદ્દાનॆ?

03297015a અતીવ તે મહત્કર્મ કૃતં બલવતાં વર।
03297015c યન્ન દેવા ન ગંધર્વા નાસુરા ન ચ રાક્ષસાઃ।
03297015e વિષહેરન્મહાયુદ્ધે કૃતં તે તન્મહાદ્ભુતં।।

બલવંતરલ્લિ શ્રેષ્ઠને! નીનુ અતીવ મહત્કાર્યવન્નુ માડિદ્દીયॆ. દેવતॆગળૂ, ગંધર્વરૂ, અસુરરૂ, રાક્ષસરૂ માડલાગદ મહાદ્ભુતવન્નુ નીનુ માડિદ્દીયॆ.

03297016a ન તે જાનામિ યત્કાર્યં નાભિજાનામિ કાંક્ષિતં।
03297016c કૌતૂહલં મહજ્જાતં સાધ્વસં ચાગતં મમ।।

નાનુ નિન્ન કાર્યવન્નુ તિળિદિલ્લ. નિન્ન ઇંગિતવન્નુ તિળિદિલ્લ. મહા કુતૂહલવુ નન્નલ્લિ હુટ્ટિદॆ મત્તુ મહા ઉદ્વેગવુ નનગાગિદॆ.

03297017a યેનાસ્મ્યુદ્વિગ્નહૃદયઃ સમુત્પન્નશિરોજ્વરઃ।
03297017c પૃચ્ચામિ ભગવંસ્તસ્માત્કો ભવાનિહ તિષ્ઠતિ।।

યારિંદ ઈ રીતિ ઉદ્વિગ્નહૃદયનાગિદ્દેનો મત્તુ તલॆયલ્લિ જ્વરવુ ઉંટાગિદॆયો આ ભગવાનનલ્લિ કેળુત્તિદ્દેનॆ. ઇલ્લિ નિંતિરુવવનુ યારુ?”

03297018 યક્ષ ઉવાચ।
03297018a યક્ષોઽહમસ્મિ ભદ્રં તે નાસ્મિ પક્ષી જલેચરઃ।
03297018c મયૈતે નિહતાઃ સર્વે ભ્રાતરસ્તે મહૌજસઃ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “નિનગॆ મંગળવાગલિ! નાનુ યક્ષ. જલચર પક્ષિયલ્લ. નન્નિંદલે નિન્ન ઈ મહૌજસ તમ્મંદિરॆલ્લરૂ હતરાગિદ્દારॆ.””

03297019 વૈશંપાયન ઉવાચ।
03297019a તતસ્તામશિવાં શ્રુત્વા વાચં સ પરુષાક્ષરાં।
03297019c યક્ષસ્ય બ્રુવતો રાજન્નુપક્રમ્ય તદા સ્થિતઃ।।

વૈશંપાયનનુ હેળિદનુ: “રાજન્! યક્ષનુ હેળિદ આ અમંગળ ऒરટુ માતન્નુ કેળિદ અવનુ હત્તિર હોદનુ.

03297020a વિરૂપાક્ષં મહાકાયં યક્ષં તાલસમુચ્ચ્રયં।
03297020c જ્વલનાર્કપ્રતીકાશમધૃષ્યં પર્વતોપમં।।
03297021a સેતુમાશ્રિત્ય તિષ્ઠંતં દદર્શ ભરતર્ષભઃ।
03297021c મેઘગંભીરયા વાચા તર્જયંતં મહાબલં।।

આગ આ ભરતર્ષભનુ સેતુવॆય મેલॆ નિંતિદ્દ વિરૂપાક્ષ, તાળॆય વૃક્ષદંતॆ મહાકાય, સુડુત્તિરુવ સૂર્યનંતિરુવ, પર્વતોપમવાગિ નિંતુ અદૃશ્યનાગિ ગુડુગિનંતॆ ગંભીરધ્વનિયલ્લિ માતનાડિ હॆદરિકॆયુન્નુંટુમાડુત્તિદ્દ મહાબલનન્નુ નોડિદનુ.

03297022 યક્ષ ઉવાચ।
03297022a ઇમે તે ભ્રાતરો રાજન્વાર્યમાણા મયાસકૃત્।
03297022c બલાત્તોયં જિહીર્ષંતસ્તતો વૈ સૂદિતા મયા।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “રાજન્! નાનુ ऎષ્ટુ તડॆદરૂ નિન્ન ઈ તમ્મંદિરુ બલવંતવાગિ નીરન્નુ તॆગॆદુકॊળ્ળલુ પ્રયત્નિસિદરુ. આદુદરિંદ નાનુ અવરન્નુ મુગિસિદॆ.

03297023a ન પેયમુદકં રાજન્પ્રાણાનિહ પરીપ્સતા।
03297023c પાર્થ મા સાહસં કાર્ષીર્મમ પૂર્વપરિગ્રહઃ।
03297023e પ્રશ્નાનુક્ત્વા તુ કૌંતેય તતઃ પિબ હરસ્વ ચ।।

રાજન્! પ્રાણદિંદ ઉળિયલુ બયસુવ યારિગૂ ઈ નીરુ કુડિયલિક્કિલ્લ. પાર્થ! નન્ન હળॆય આસ્તિયાદ ઇદર મેલॆ સાહસમાડબેડ. કૌંતેય! નન્ન પ્રશ્નॆગળિગॆ ઉત્તરિસિદ નંતર ઈ નીરન્નુ તॆગॆદુ કુડિયબહુદુ.”

03297024 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297024a નૈવાહં કામયે યક્ષ તવ પૂર્વપરિગ્રહં।
03297024c કામં નૈતત્પ્રશંસંતિ સંતો હિ પુરુષાઃ સદા।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “યક્ષ! નાનુ નિન્ન ઈ હળॆય આસ્તિયન્નુ ઉલ્લંઘિસલુ બયસુવુદિલ્લ. યાકॆંદરॆ સંતનુ ઇદન્નુ ऒપ્પુવુદિલ્લ.

03297025a યદાત્મના સ્વમાત્માનં પ્રશંસેત્પુરુષઃ પ્રભો।
03297025c યથાપ્રજ્ઞં તુ તે પ્રશ્નાન્પ્રતિવક્ષ્યામિ પૃચ્ચ માં।।

પ્રભો! પુરુષનુ તન્ન આત્મનિંદ આત્મનિગॆ હેગॆ હેળિકॊળ્ળુત્તાનો હાગॆ નિન્ન પ્રશ્નॆગળિગॆ, નનગॆ તિળિદહાગॆ, ઉત્તરિસુત્તેનॆ. નન્નન્નુ કેળુ.”

03297026 યક્ષ ઉવાચ।
03297026a કિં સ્વિદાદિત્યમુન્નયતિ કે ચ તસ્યાભિતશ્ચરાઃ।
03297026c કશ્ચૈનમસ્તં નયતિ કસ્મિંશ્ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “આદિત્ય1નન્નુ યાવુદુ ઉદયિસુત્તદॆ મત્તુ અવનॊંદિગॆ સંચરિસુવવરુ યારુ? યાવુદુ અવનન્નુ મુળુગિસુત્તદॆ મત્તુ અવનુ યાવુદર આધારદ મેલિદ્દાનॆ?”

03297027 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297027a બ્રહ્માદિત્યમુન્નયતિ દેવાસ્તસ્યાભિતશ્ચરાઃ।
03297027c ધર્મશ્ચાસ્તં નયતિ ચ સત્યે ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “બ્રહ્મ2નુ આદિત્યનન્નુ ઉદયિસુત્તાનॆ. દેવતॆગળુ અવન અભિચરરુ. ધર્મવુ અવનન્નુ અસ્તગॊળિસુત્તદॆ મત્તુ સત્યદલ્લિ અવનુ પ્રતિષ્ઠિતનાગિદ્દાનॆ3.”

03297028 યક્ષ ઉવાચ।
03297028a કેન સ્વિચ્ચ્રોત્રિયો ભવતિ કેન સ્વિદ્વિંદતે મહત્।
03297028c કેન દ્વિતીયવાન્ભવતિ રાજન્કેન ચ બુદ્ધિમાન્।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “યાવુદરિંદ ઓર્વનુ શ્રોત્રિયાગુત્તાનॆ? યાવુદર મૂલક ઓર્વનુ મહાગતિયન્નુ પડॆયુત્તાનॆ? રાજન્! યાવુદરિંદ ऎરડનॆયદન્નુ પડॆયુત્તાનॆ મત્તુ યાવુદરિંદ ઓર્વનુ બુદ્ધિવંતનાગુત્તાનॆ?”

03297029 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297029a શ્રુતેન શ્રોત્રિયો ભવતિ તપસા વિંદતે મહત્।
03297029c ધૃત્યા દ્વિતીયવાન્ભવતિ બુદ્ધિમાન્વૃદ્ધસેવયા।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “શૃતિયિંદ શ્રોત્રનાગુત્તાનॆ. તપસ્સિનિંદ મહત્તન્નુ પડॆયુત્તાનॆ. ધૃતિયિંદ ऎરડનॆયવનાગુત્તાનॆ. વૃદ્ધર સેવॆયિંદ બુદ્ધિવંતનાગુત્તાનॆ.”

03297030 યક્ષ ઉવાચ।
03297030a કિં બ્રાહ્મણાનાં દેવત્વં કશ્ચ ધર્મઃ સતામિવ।
03297030c કશ્ચૈષાં માનુષો ભાવઃ કિમેષામસતામિવ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “બ્રાહ્મણર દેવત્વવુ યાવુદુ? સંતરિગિરુવંતॆ અવર ધર્મ યાવુદુ? અવર મનુષ્યત્વવેનુ? અસંતરિગિરુવંતॆ અવરલ્લિરુવુદુ યાવુદુ?”

03297031 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297031a સ્વાધ્યાય એષાં દેવત્વં તપ એષાં સતામિવ।
03297031c મરણં માનુષો ભાવઃ પરિવાદોઽસતામિવ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “સ્વાધ્યાયવુ ઇવર દેવત્વવુ. તપસ્સુ ઇવર સત્વ. મરણવુ ઇવર મનુષ્ય ભાવ મત્તુ પરિવાદવુ ઇવર અસત્વ.”

03297032 યક્ષ ઉવાચ।
03297032a કિં ક્ષત્રિયાણાં દેવત્વં કશ્ચ ધર્મઃ સતામિવ।
03297032c કશ્ચૈષાં માનુષો ભાવઃ કિમેષામસતામિવ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “ક્ષત્રિયર દેવત્વવુ યાવુદુ? સંતરિગિરુવંતॆ અવર ધર્મવુ યાવુદુ? અવર મનુષ્યત્વવેનુ? અસંતરિગિરુવંતॆ અવરલ્લિરુવુદુ યાવુદુ?”

03297033 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297033a ઇષ્વસ્ત્રમેષાં દેવત્વં યજ્ઞ એષાં સતામિવ।
03297033c ભયં વૈ માનુષો ભાવઃ પરિત્યાગોઽસતામિવ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “આયુધગળુ ઇવર દેવત્વ. યજ્ઞવુ ઇવર સત્વ. ભયવે ઇવર મનુષ્ય ભાવ મત્તુ પરિત્યાગવુ ઇવર અસત્વ.”

03297034 યક્ષ ઉવાચ।
03297034a કિમેકં યજ્ઞિયં સામ કિમેકં યજ્ઞિયં યજુઃ।
03297034c કા ચૈકા વૃશ્ચતે યજ્ઞં કાં યજ્ઞો નાતિવર્તતે।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “યજ્ઞદલ્લિ ऒંદુ સામવુ યાવુદુ? યજ્ઞદલ્લિ ऒંદુ યજુવુ યાવુદુ? યજ્ઞવન્નુ કડિમॆમાડુવ ऒંદુ યાવુદુ? યજ્ઞવુ અતિયાગદંતॆ માડુવ ऒંદુ યાવુદુ?”

03297035 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297035a પ્રાણો વૈ યજ્ઞિયં સામ મનો વૈ યજ્ઞિયં યજુઃ।
03297035c વાગેકા વૃશ્ચતે યજ્ઞં તાં યજ્ઞો નાતિવર્તતે।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “પ્રાણવે યજ્ઞદ ऒંદુ સામ. મનસ્સે યજ્ઞદ યજુ. માતે યજ્ઞવન્નુ કડિમॆમાડુવંતહુદુ. યજ્ઞવે યજ્ઞવન્નુ મીરબલ્લદુ.”

03297036 યક્ષ ઉવાચ।
03297036a કિં સ્વિદાપતતાં શ્રેષ્ઠં કિં સ્વિન્નિપતતાં વરં।
03297036c કિં સ્વિત્પ્રતિષ્ઠમાનાનાં કિં સ્વિત્પ્રવદતાં વરં।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “કેળગॆ બીળુવુદરલ્લિ શ્રેષ્ઠવુ યાવુદુ? કॆળગॆ હોગુવવુગળલ્લિ શ્રેષ્ઠવુ યાવુદુ? નિંતિરુવવુગળલ્લિ શ્રેષ્ઠવુ યાવુદુ? માતનાડુવવુગળલ્લિ શ્રેષ્ઠવુ યાવુદુ?”

03297037 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297037a વર્ષમાપતતાં શ્રેષ્ઠં બીજં નિપતતાં વરં।
03297037c ગાવઃ પ્રતિષ્ઠમાનાનાં પુત્રઃ પ્રવદતાં વરઃ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “કॆળગॆ બીળુવવુગળલ્લિ મળॆયે શ્રેષ્ઠ. કॆળગॆ હોગુવવુગળલ્લિ બીજવે શ્રેષ્ઠ. નિંતિરુવવુગળલ્લિ ગોવુગળે શ્રેષ્ઠ. માતનાડુવવરલ્લિ પુત્રને શ્રેષ્ઠ.”

03297038 યક્ષ ઉવાચ।
03297038a ઇંદ્રિયાર્થાનનુભવન્બુદ્ધિમાન્લોકપૂજિતઃ।
03297038c સમ્મતઃ સર્વભૂતાનામુચ્ચ્વસન્કો ન જીવતિ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “યારુ ઇંદ્રિયગળિંદ વિષયગળન્નુ અનુભવિસુત્તાનॆ, બુદ્ધિવંતનાગિદ્દાનॆ, લોકપૂજિતનાગિદ્દાનॆ, સર્વભૂતગળિંદ ગૌરવિસલ્પડુત્તાનॆ, ઉસિરાડુત્તાનॆ આદરૂ જીવંતનાગિલ્લ?”

03297039 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297039a દેવતાતિથિભૃત્યાનાં પિતૄણામાત્મનશ્ચ યઃ।
03297039c ન નિર્વપતિ પંચાનામુચ્ચ્વસન્ન સ જીવતિ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “યારુ ઐવરિગॆ - દેવતॆગળિગॆ, અતિથિગળિગॆ, ભૃત્યરિગॆ, પિતૃગળિગॆ મત્તુ આત્મનિગॆ - કॊડુવુદિલ્લવો અવનુ ઉસિરાડુત્તિદ્દરૂ જીવિતનાગિરુવવનલ્લ.”

03297040 યક્ષ ઉવાચ।
03297040a કિં સ્વિદ્ગુરુતરં ભૂમેઃ કિં સ્વિદુચ્ચતરં ચ ખાત્।
03297040c કિં સ્વિચ્ચીઘ્રતરં વાયોઃ કિં સ્વિદ્બહુતરં નૃણાં।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “ભૂમિગિંતલૂ ભારવાદુદુ યાવુદુ? આકાશક્કિંતલૂ ऎત્તરવાદુદુ યાવુદુ? ગાળિગિંતલૂ વેગવાદુદ્દુ યાવુદુ? મનુષ્યરિગિંતલૂ હॆચ્ચિન સંખ્યॆયલ્લિરુવુદુ યાવુદુ?”

03297041 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297041a માતા ગુરુતરા ભૂમેઃ પિતા ઉચ્ચતરશ્ચ ખાત્।
03297041c મનઃ શીઘ્રતરં વાયોશ્ચિંતા બહુતરી નૃણાં।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ:” તાયિયુ ભૂમિગિંતલૂ ભાર. તંદॆયુ આકાશક્કિંતલૂ ऎત્તર. મનસ્સુ ગાળિગિંતલૂ શીઘ્ર. સંખ્યॆયલ્લિ ચિંતॆગળુ મનુષ્યરિગિંતલૂ હॆચ્ચુ.”

03297042 યક્ષ ઉવાચ।
03297042a કિં સ્વિત્સુપ્તં ન નિમિષતિ કિં સ્વિજ્જાતં ન ચોપતિ।
03297042c કસ્ય સ્વિદ્ધૃદયં નાસ્તિ કિં સ્વિદ્વેગેન વર્ધતે।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “યાવુદુ મલગિરુવાગલૂ કણ્ણુમુચ્ચુવુદિલ્લ? યાવુદુ હુટ્ટિદરૂ ચલિસુવુદિલ્લ? યાવુદક્કॆ હૃદયવિલ્લ? યાવુદુ વેગવાગિરુવાગ બॆળॆયુત્તદॆ?”

03297043 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297043a મત્સ્યઃ સુપ્તો ન નિમિષત્યંડં જાતં ન ચોપતિ।
03297043c અશ્મનો હૃદયં નાસ્તિ નદી વેગેન વર્ધતે।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “મીનુ મલગિદ્દરૂ કણ્ણન્નુ મુચ્ચુવુદિલ્લ. અંડવુ હુટ્ટિદરૂ ચલિસુવુદિલ્લ. કલ્લિગॆ હૃદયવિલ્લ. નદિયુ વેગદલ્લિરુવાગ બॆળॆયુત્તદॆ.”

03297044 યક્ષ ઉવાચ।
03297044a કિં સ્વિત્પ્રવસતો મિત્રં કિં સ્વિન્મિત્રં ગૃહે સતઃ।
03297044c આતુરસ્ય ચ કિં મિત્રં કિં સ્વિન્મિત્રં મરિષ્યતઃ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “પ્રયાણિકન મિત્રનુ યારુ? મનॆયલ્લિ મિત્રનુ યારુ? રોગિય મિત્રનુ યારુ? મૃત્યુહॊંદિદવન મિત્રનારુ?”

03297045 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297045a સાર્થઃ પ્રવસતો મિત્રં ભાર્યા મિત્રં ગૃહે સતઃ।
03297045c આતુરસ્ય ભિષમ્મિત્રં દાનં મિત્રં મરિષ્યતઃ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “જॊતॆગॆ પ્રયાણિસુવવનુ પ્રયાણિકન મિત્ર. મનॆયલ્લિ પત્નિયુ મિત્રળુ. રોગિગॆ વૈદ્યનુ મિત્ર. મરણહॊંદિદવનિગॆ દાનવુ મિત્ર.”

03297046 યક્ષ ઉવાચ।
03297046a કિં સ્વિદેકો વિચરતિ જાતઃ કો જાયતે પુનઃ।
03297046c કિં સ્વિદ્ધિમસ્ય ભૈષજ્યં કિં સ્વિદાવપનં મહત્।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “ऒંટિયાગિ સંચરિસુવુદુ યાવુદુ? યાવુદુ હુટ્ટિ પુનઃ હુટ્ટુત્તદॆ? હિમક્કॆ ચિકિત્સॆયુ યાવુદુ? અતિ દॊડ્ડ જાગવુ યાવુદુ?”

03297047 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297047a સૂર્ય એકો વિચરતિ ચંદ્રમા જાયતે પુનઃ।
03297047c અગ્નિર્હિમસ્ય ભૈષજ્યં ભૂમિરાવપનં મહત્।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “સૂર્યનુ ऒંટિયાગિ સંચરિસુત્તાનॆ. ચંદ્રનુ પુનઃ હુટ્ટુત્તાનॆ. અગ્નિયુ હિમદ ચિકિત્સॆ. ભૂમિયુ અતિ દॊડ્ડ જાગ.”

03297048 યક્ષ ઉવાચ।
03297048a કિં સ્વિદેકપદં ધર્મ્યં કિં સ્વિદેકપદં યશઃ।
03297048c કિં સ્વિદેકપદં સ્વર્ગ્યં કિં સ્વિદેકપદં સુખં।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “ધર્મદ ऒંદુ પદવુ યાવુદુ? યસસ્સિન ऒંદુ પદવુ યાવુદુ? સ્વર્ગદ ऒંદુ પદવુ યાવુદુ? સુખદ ऒંદુ પદવુ યાવુદુ?”

03297049 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297049a દાક્ષ્યમેકપદં ધર્મ્યં દાનમેકપદં યશઃ।
03297049c સત્યમેકપદં સ્વર્ગ્યં શીલમેકપદં સુખં।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “દક્ષતॆયુ ધર્મદ ऒંદુ પદ. દાનવુ યશસ્સિન ऒંદુ પદ. સત્યવુ સ્વર્ગદ ऒંદુ પદ, શીલવુ સુખદ ऒંદુ પદ.”

03297050 યક્ષ ઉવાચ।
03297050a કિં સ્વિદાત્મા મનુષ્યસ્ય કિં સ્વિદ્દૈવકૃતઃ સખા।
03297050c ઉપજીવનં કિં સ્વિદસ્ય કિં સ્વિદસ્ય પરાયણં।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “મનુષ્યન આત્મવુ યાવુદુ? દૈવકૃત સખનુ યારુ? અવન ઉપજીવનવુ યાવુદુ? અવન પરાયણવુ યાવુદુ?”

03297051 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297051a પુત્ર આત્મા મનુષ્યસ્ય ભાર્યા દૈવકૃતઃ સખા।
03297051c ઉપજીવનં ચ પર્જન્યો દાનમસ્ય પરાયણં।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “પુત્રનુ મનુષ્યન આત્મ. ભાર્યॆયુ દેવકૃત સખિ. પર્જન્યવુ અવન ઉપજીવન મત્તુ દાનવુ અવન પરાયણ.”

03297052 યક્ષ ઉવાચ।
03297052a ધન્યાનામુત્તમં કિં સ્વિદ્ધનાનાં કિં સ્વિદુત્તમં।
03297052c લાભાનામુત્તમં કિં સ્વિત્કિં સુખાનાં તથોત્તમં।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “ધનિગળ ઉત્તમત્વવુ યાવુદુ? સંપત્તુગળલ્લિ યાવુદુ ઉત્તમ સંપત્તુ? લાભગળલ્લિ અનુત્તમવાદુદુ યાવુદુ? સુખગળલ્લિ ઉત્તમવાદુદુ યાવુદુ?”

03297053 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297053a ધન્યાનામુત્તમં દાક્ષ્યં ધનાનામુત્તમં શ્રુતં।
03297053c લાભાનાં શ્રેષ્ઠમારોગ્યં સુખાનાં તુષ્ટિરુત્તમા।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “દક્ષતॆયુ ધનિગળિગॆ ઉત્તમ. ધનવુ ઉત્તમવॆંદુ કેળિદ્દેવॆ. આરોગ્યવુ લાભગળલ્લિ શ્રેષ્ઠ. સુખગળલ્લિ તૃપ્તિયુ ઉત્તમ.”

03297054 યક્ષ ઉવાચ।
03297054a કશ્ચ ધર્મઃ પરો લોકે કશ્ચ ધર્મઃ સદાફલઃ।
03297054c કિં નિયમ્ય ન શોચંતિ કૈશ્ચ સંધિર્ન જીર્યતે।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “લોકદલ્લિ પરમ ધર્મવુ યાવુદુ? સદાફલવન્નુ નીડુવુ ધર્મવુ યાવુદુ? નિયમદલ્લિદ્દુ યાવુદુ શોકિસુવુદિલ્લ? યાવુદરિંદ સંબંધવુ જીર્ણવાગુવુદિલ્લ?”

03297055 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297055a આનૃશંસ્યં પરો ધર્મસ્ત્રયીધર્મઃ સદાફલઃ।
03297055c મનો યમ્ય ન શોચંતિ સદ્ભિઃ સંધિર્ન જીર્યતે।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “ક્રૂરનાગિલ્લદિરુવુદે પરમ ધર્મ. ત્રયીધર્મવુ સદા ફલવન્નુ નીડુત્તદॆ. નિગ્રહિસિદ મનવુ શોકિસુવુદિલ્લ. સજ્જનરॊંદિન સંબંધવુ જીર્ણવાગુવુદિલ્લ.”

03297056 યક્ષ ઉવાચ।
03297056a કિં નુ હિત્વા પ્રિયો ભવતિ કિં નુ હિત્વા ન શોચતિ।
03297056c કિં નુ હિત્વાર્થવાન્ભવતિ કિં નુ હિત્વા સુખી ભવેત્।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “યાવુદન્નુ તॊરॆદુ પ્રીતિપાત્રનાગુત્તાનॆ? યાવુદન્નુ તॊરॆદુ શોકિસુવુદિલ્લ? યાવુદન્નુ તॊરॆદુ ધનવંતનાગુત્તાનॆ? યાવુદન્નુ તॊરॆદુ સુખિયાગુત્તાનॆ?”

03297057 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297057a માનં હિત્વા પ્રિયો ભવતિ ક્રોધં હિત્વા ન શોચતિ।
03297057c કામં હિત્વાર્થવાન્ભવતિ લોભં હિત્વા સુખી ભવેત્।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “અભિમાનવન્નુ તॊરॆદુ પ્રીતિપાત્રનાગુત્તાનॆ. સિટ્ટન્નુ તॊરॆદુ શોકિસુવુદિલ્લ. આસॆગળન્નુ તॊરॆદુ ધનવંતનાગુત્તાનॆ. લોભવન્નુ તॊરॆદુ સુખિયાગુત્તાનॆ.”

03297058 યક્ષ ઉવાચ।
03297058a મૃતઃ કથં સ્યાત્પુરુષઃ કથં રાષ્ટ્રં મૃતં ભવેત્।
03297058c શ્રાદ્ધં મૃતં કથં ચ સ્યાત્કથં યજ્ઞો મૃતો ભવેત્।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “પુરુષનુ હેગॆ સાયુત્તાનॆ? રાષ્ટ્રવુ હેગॆ સાયુત્તદॆ? શ્રાદ્ધવુ હેગॆ સાયુત્તદॆ? યજ્ઞવુ હેગॆ સાયુત્તદॆ?”

03297059 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297059a મૃતો દરિદ્રઃ પુરુષો મૃતં રાષ્ટ્રમરાજકં।
03297059c મૃતમશ્રોત્રિયં શ્રાદ્ધં મૃતો યજ્ઞસ્ત્વદક્ષિણઃ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “બડતનદલ્લિ પુરુષનુ સાયુત્તાનॆ. રાજનિલ્લદે રાષ્ટ્રવુ સાયુત્તદॆ. શ્રોત્રિયિલ્લદે શ્રાદ્ધવુ સાયુત્તદॆ. દક્ષિણॆયિલ્લદે યજ્ઞવુ સાયુત્તદॆ.”

03297060 યક્ષ ઉવાચ।
03297060a કા દિક્કિમુદકં પ્રોક્તં કિમન્નં પાર્થ કિં વિષં।
03297060c શ્રાદ્ધસ્ય કાલમાખ્યાહિ તતઃ પિબ હરસ્વ ચ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “પાર્થ! સરિયાદ દિક્કુ યાવુદુ? યાવુદન્નુ નીરॆંદુ હેળુત્તારॆ? યાવુદુ અન્ન? યાવુદુ વિષ? શ્રાદ્ધદ કાલવન્નુ હેળિ નંતર નીરન્નુ તॆગॆદુ કુડિ.”

03297061 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297061a સંતો દિગ્જલમાકાશં ગૌરન્નં પ્રાર્થના વિષં।
03297061c શ્રાદ્ધસ્ય બ્રાહ્મણઃ કાલઃ કથં વા યક્ષ મન્યસે।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “સંતરુ દિક્કુ, આકાશવુ નીરુ, ગોવુ અન્ન, પ્રાર્થનॆયુ વિષ, બ્રાહ્મણનુ શ્રાદ્ધક્કॆ સરિયાદ કાલ અથવ યક્ષ! નિન્ન અભિપ્રાય બેરॆયાગિદॆયે?”

03297062 યક્ષ ઉવાચ।
03297062a વ્યાખ્યાતા મે ત્વયા પ્રશ્ના યાથાતથ્યં પરંતપ।
03297062c પુરુષં ત્વિદાનીમાખ્યાહિ યશ્ચ સર્વધની નરઃ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “પરંતપ! નીનુ નન્ન પ્રશ્નॆગળિગॆ સરિયાગિ ઉત્તરિસિદ્દીયॆ. ઈગ હેળુ. પુરુષનુ યારુ મત્તુ યાવ નરનુ સર્વ સંપત્તન્નૂ હॊંદિદ્દાનॆ?”

03297063 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297063a દિવં સ્પૃશતિ ભૂમિં ચ શબ્દઃ પુણ્યસ્ય કર્મણઃ।
03297063c યાવત્સ શબ્દો ભવતિ તાવત્પુરુષ ઉચ્યતે।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “પ્રસિદ્ધ પુણ્ય કર્મિયુ દિવ મત્તુ ભૂમિગળન્નુ મુટ્ટુત્તાનॆ. ऎલ્લિયવરॆગॆ અવનુ પ્રસિદ્ધનાગિરુત્તાનો અલ્લિયવરॆગॆ અવનન્નુ પુરુષનॆંદુ કરॆયુત્તારॆ.

03297064a તુલ્યે પ્રિયાપ્રિયે યસ્ય સુખદુઃખે તથૈવ ચ।
03297064c અતીતાનાગતે ચોભે સ વૈ સર્વધની નરઃ।।

યારિગॆ પ્રિય-અપ્રિયગળુ, સુખ-દુઃખગળુ મત્તુ હાગॆયે ભૂત-ભવિષ્યગળુ સમનાગિરુત્તવॆયો આ નરને સર્વધનિક.”

03297065 યક્ષ ઉવાચ।
03297065a વ્યાખ્યાતઃ પુરુષો રાજન્યશ્ચ સર્વધની નરઃ।
03297065c તસ્માત્તવૈકો ભ્રાતૄણાં યમિચ્ચસિ સ જીવતુ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “રાજન્! પુરુષ મત્તુ સર્વધની નરરન્નુ સરિયાગિ વ્યાખ્યાયિસિદ્દીયॆ. આદુદરિંદ નિન્ન તમ્મંદિરલ્લિ નીનુ બયસિદ ऒબ્બનુ જીવિસુત્તાનॆ.”

03297066 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297066a શ્યામો ય એષ રક્તાક્ષો બૃહચ્ચાલ ઇવોદ્ગતઃ।
03297066c વ્યૂઢોરસ્કો મહાબાહુર્નકુલો યક્ષ જીવતુ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “યક્ષ! કॆંપુકણ્ણિન, કપ્પુબણ્ણદ, શાલદંતॆ ऎત્તરવાગિ બॆળॆદિરુવ, વિશાલ ऎદॆય, મહાબાહુ નકુલનુ જીવિસલિ.”

03297067 યક્ષ ઉવાચ।
03297067a પ્રિયસ્તે ભીમસેનોઽયમર્જુનો વઃ પરાયણં।
03297067c સ કસ્માન્નકુલં રાજન્સાપત્નં જીવમિચ્ચસિ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “રાજન્! નિનગॆ પ્રિયનાદવનુ ભીમસેન. અર્જુનન મેલॆ નીનુ અવલંબિસિરુવॆ. હીગિરુવાગ યાવકારણક્કॆ અવર મલસહોદર નકુલનુ જીવંતનાગલુ બયસુવॆ?

03297068a યસ્ય નાગસહસ્રેણ દશસંખ્યેન વૈ બલં।
03297068c તુલ્યં તં ભીમમુત્સૃજ્ય નકુલં જીવમિચ્ચસિ।।

હત્તુસાવિર આનॆગળ સમાન બલવુળ્ળ ભીમનન્નુ બિટ્ટુ નકુલનુ જીવંતનાગલુ એકॆ બયસુત્તીયॆ?

03297069a તથૈનં મનુજાઃ પ્રાહુર્ભીમસેનં પ્રિયં તવ।
03297069c અથ કેનાનુભાવેન સાપત્નં જીવમિચ્ચસિ।।

ભીમસેનને નિનગॆ પ્રિયનાદવનॆંદુ જનરુ હેળુત્તારॆ. હાગિરુવાગ યાવ ભાવનॆયિંદ નિન્ન ઈ મલતાયિય મગનુ જીવંતનાગલુ બયસુત્તીયॆ?

03297070a યસ્ય બાહુબલં સર્વે પાંડવાઃ સમુપાશ્રિતાઃ।
03297070c અર્જુનં તમપાહાય નકુલં જીવમિચ્ચસિ।।

યાર બાહુબલવન્નુ સર્વ પાંડવરૂ આશ્રયિસિરુવરો આ અર્જુનનન્નુ બિટ્ટુ એકॆ નકુલનુ જીવંતવાગિરલુ બયસુત્તીયॆ?”

03297071 યુધિષ્ઠિર ઉવાચ।
03297071a આનૃશંસ્યં પરો ધર્મઃ પરમાર્થાચ્ચ મે મતં।
03297071c આનૃશંસ્યં ચિકીર્ષામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ।।

યુધિષ્ઠિરનુ હેળિદનુ: “ક્રૂરનાગિરદે ઇરુવુદુ પરમ ધર્મ. ઇદર પરમ અર્થવુ નનગॆ તિળિદિદॆ. યક્ષ! નાનુ ક્રૂરનાગુવુદિલ્લ. આદુદરિંદ નકુલનુ જીવિસલિ.

03297072a ધર્મશીલઃ સદા રાજા ઇતિ માં માનવા વિદુઃ।
03297072c સ્વધર્માન્ન ચલિષ્યામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ।।

નન્નન્નુ ધર્મશીલરાજનॆંદુ સદા માનવરુ તિળિદિદ્દારॆ. સ્વધર્મદિંદ વિચલિતનાગુવુદિલ્લ. આદુદરિંદ યક્ષ! નકુલનુ બદુકલિ.

03297073a યથા કુંતી તથા માદ્રી વિશેષો નાસ્તિ મે તયોઃ।
03297073c માતૃભ્યાં સમમિચ્ચામિ નકુલો યક્ષ જીવતુ।।

કુંતિયુ હેગો હાગॆ માદ્રિયૂ કૂડ. અવરિબ્બર મધ્યॆ નનગॆ ભેદવિલ્લ. ઇબ્બરુ તાયંદિરૂ સમવાગિરબયસુત્તેનॆ. આદુદરિંદ યક્ષ! નકુલનુ જીવિસલિ.”

03297074 યક્ષ ઉવાચ।
03297074a યસ્ય તેઽર્થાચ્ચ કામાચ્ચ આનૃશંસ્યં પરં મતં।
03297074c તસ્માત્તે ભ્રાતરઃ સર્વે જીવંતુ ભરતર્ષભ।।

યક્ષનુ હેળિદનુ: “ભરતર્ષભ! અર્થ કામગળિગિંથ અક્રૂરત્વવુ પરમવॆંદુ નીનુ તિળિદિદ્દીયॆ. આદુદરિંદ નિન્ન ऎલ્લ તમ્મંદિરૂ જીવિસલિ.””

સમાપ્તિ

ઇતિ શ્રી મહાભારતે આરણ્યકપર્વણિ આરણેયપર્વણિ યક્ષપ્રશ્ને સપ્તનવત્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાય:।
ઇદુ મહાભારતદ આરણ્યકપર્વદલ્લિ આરણેયપર્વદલ્લિ યક્ષપ્રશ્નॆયલ્લિ ઇન્નૂરાતॊંભત્તેળનॆય અધ્યાયવુ.


  1. ઇલ્લિ મહાભારત વ્યાખ્યાનકાર નીલકંઠનુ આદિત્ય ऎંબ શબ્ધક્કॆ આત્મ ऎંદુ અર્થૈસિદ્દાનॆ. ↩︎

  2. ઇલ્લિ નીલકંઠનુ બ્રહ્મ ऎંબ શબ્ધક્કॆ વેદ ऎંદુ અર્થૈસિદ્દાનॆ. ↩︎

  3. નીલકંઠન પ્રકાર ઈ ऎરડુ શ્લોકગળુ (શ્લોક 26 મત્તુ 27) ભૌતિક વાદ સૂર્યન કુરિતલ્લદે આધ્યાત્મિકવાદ આત્મન કુરિતાગિદॆ. યક્ષન ઈ પ્રશ્નॆગળુ મત્તુ યુધિષ્ઠિરન ઉત્તરગળુ આત્મન કુરિતાગિવॆ. વેદવુ અંદરॆ જ્ઞાનવુ આત્મનન્નુ ઉદયિસુત્તદॆ. શમ-દમ મॊદલાદવુગળે આત્મન પરિચરરુ. ધર્મ અંદરॆ કર્મ-ઉપાસનॆગળે આત્મવન્નુ અસ્તગॊળિસુત્તદॆ. સત્યદલ્લિયે આત્મન નॆલॆયિરુવુદુ. યક્ષન પ્રતિયॊંદુ પ્રશ્નॆ મત્તુ યુધિષ્ઠિરન ઉત્તરદ વિશ્લેષણॆયન્નુ આંગ્લભાષॆયલ્લિ કॆ. બાલસુબ્રમણિય ઐયર્ માડિદ્દારॆ. ↩︎