202 બ્રાહ્મણવ્યાધસંવાદઃ

પ્રવેશ

।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।

શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત

શ્રી મહાભારત

આરણ્યક પર્વ

માર્કંડેયસમસ્યા પર્વ

અધ્યાય 202

સાર

પંચભૂતગળલ્લિ પ્રતિયॊંદર ગુણગળ વર્ણનॆ (1-10). ઇંદ્રિય નિગ્રહદ મહત્વ (11-25).

03202001 માર્કંડેય ઉવાચ।
03202001a એવમુક્તઃ સ વિપ્રસ્તુ ધર્મવ્યાધેન ભારત।
03202001c કથામકથયદ્ભૂયો મનસઃ પ્રીતિવર્ધનીં।।

માર્કંડેયનુ હેળિદનુ: “ભારત! ધર્મવ્યાધનુ હીગॆ હેળલુ, વિપ્રનુ મનસ્સિગॆ સુખવન્નુ નીડુવ ઈ માતુકતॆયન્નુ મુંદુવરॆસિદનુ.”

03202002 બ્રાહ્મણ ઉવાચ।
03202002a મહાભૂતાનિ યાન્યાહુઃ પંચ ધર્મવિદાં વર।
03202002c એકૈકસ્ય ગુણાન્સમ્યક્પંચાનામપિ મે વદ।।

બ્રાહ્મણનુ હેળિદનુ: “ધર્મવન્નુ તિળિદવરલ્લિ શ્રેષ્ઠને! ઐદુ મહાભૂતગળિવॆયॆંદુ હેળુત્તારॆ. ઈ ઐદરલ્લિ પ્રતિયॊંદર ગુણગળન્નુ સરિયાગિ નનગॆ તિળિસિ હેળુ.”

03202003 વ્યાધ ઉવાચ।
03202003a ભૂમિરાપસ્તથા જ્યોતિર્વાયુરાકાશમેવ ચ।
03202003c ગુણોત્તરાણિ સર્વાણિ તેષાં વક્ષ્યામિ તે ગુણાન્।।

વ્યાધનુ હેળિદનુ: “ભૂમિ, નીરુ, જ્યોતિ, વાયુ, આકાશગળિવॆ. અવॆલ્લવુગળલ્લિ પ્રતિયॊંદર ગુણગળન્નુ નિનગॆ હેળુત્તેનॆ.

03202004a ભૂમિઃ પંચગુણા બ્રહ્મન્નુદકં ચ ચતુર્ગુણં।
03202004c ગુણાસ્ત્રયસ્તેજસિ ચ ત્રયશ્ચાકાશવાતયોઃ।।

બ્રહ્મન્! ભૂમિયુ ઐદુ ગુણગળન્નુ મત્તુ ઉદકવુ નાલ્કુ ગુણગળન્નુ હॊંદિવॆ. તેજક્કॆ મૂરુ ગુણગળિવॆ મત્તુ આકાશ વાતગળ મધ્યॆ મૂરુ ગુણગળિવॆ.

03202005a શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસો ગંધશ્ચ પંચમઃ।
03202005c એતે ગુણાઃ પંચ ભૂમેઃ સર્વેભ્યો ગુણવત્તરાઃ।।

ऎલ્લક્કિંતલૂ હॆચ્ચુ ગુણગળન્નુળ્ળ ભૂમિયુ ઈ ઐદુ ગુણગળન્નુ હॊંદિદॆ: શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ મત્તુ ગંધ.

03202006a શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ રસશ્ચાપિ દ્વિજોત્તમ।
03202006c અપામેતે ગુણા બ્રહ્મન્કીર્તિતાસ્તવ સુવ્રત।।

દ્વિજોત્તમ! સુવ્રત! બ્રહ્મન્! શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, મત્તુ રસગળુ નીરિન ગુણગળॆંદુ હેળુત્તારॆ.

03202007a શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ તેજસોઽથ ગુણાસ્ત્રયઃ।
03202007c શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ વાયૌ તુ શબ્દ આકાશ એવ ચ।।

શબ્દ, સ્પર્શ મત્તુ રૂપ ઇવુ તેજસ્સિન મૂરુ ગુણગળુ. ગાળિયુ શબ્દ સ્પર્શગળન્નુ હॊંદિદॆ મત્તુ આકાશક્કॆ શબ્દવુ માત્ર.

03202008a એતે પંચદશ બ્રહ્મન્ગુણા ભૂતેષુ પંચસુ।
03202008c વર્તંતે સર્વભૂતેષુ યેષુ લોકાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ।
03202008e અન્યોન્યં નાતિવર્તંતે સંપચ્ચ ભવતિ દ્વિજ।।

બ્રહ્મન્! ઈ હદિનૈદુ ગુણગળુ ઐદુ ભૂતગળલ્લિવॆ. મત્તુ ઇવુ લોકગળ આધારવાદ ऎલ્લ ભૂતગળલ્લિ નડॆયુત્તવॆ. દ્વિજ! અવુ અન્યોન્યવન્નુ અતિક્રમિસુવુદિલ્લ; અવુ ऒંદાગિરુત્તવॆ.

03202009a યદા તુ વિષમીભાવમાચરંતિ ચરાચરાઃ।
03202009c તદા દેહી દેહમન્યં વ્યતિરોહતિ કાલતઃ।।

આદરॆ ચરાચરગળલ્લિ ઇવુગળ વૈષમ્યવુંટાદાગ, સમયદલ્લિ દેહિયુ અન્ય દેહવન્નુ પ્રવેશિસુત્તાનॆ.

03202010a આનુપૂર્વ્યા વિનશ્યંતિ જાયંતે ચાનુપૂર્વશઃ।
03202010c તત્ર તત્ર હિ દૃશ્યંતે ધાતવઃ પાંચભૌતિકાઃ।
03202010e યૈરાવૃતમિદં સર્વં જગત્સ્થાવરજંગમં।।

ધાતુગળુ ऒંદર નંતર ऒંદરંતॆ નાશહॊંદુત્તવॆ મત્તુ ऒંદર નંતર ऒંદરંતॆ હુટ્ટુત્તવॆ. પ્રતિ ક્ષણદલ્લિયૂ પંચભૌતિકગળ ધાતુગળુ કાણિસિકॊળ્ળુત્તવॆ. અવુ ઈ જગત્તિન સ્થાવર જંગમગળॆલ્લવન્નૂ આવરિસિવॆ.

03202011a ઇંદ્રિયૈઃ સૃજ્યતે યદ્યત્તત્તદ્વ્યક્તમિતિ સ્મૃતં।
03202011c અવ્યક્તમિતિ વિજ્ઞેયં લિંગગ્રાહ્યમતીંદ્રિયં।।

ઇંદ્રિયગળિંદ સૃષ્ટિસિદવુગળન્નુ વ્યક્તવॆંદુ હેળુત્તારॆ. અતીંદ્રિયવાદવુગળન્નુ, લિંગવॆંદુ તિળિયબેકાદુદન્નુ અવ્યક્તવॆંદુ હેળુત્તારॆ1.

03202012a યથાસ્વં ગ્રાહકાન્યેષાં શબ્દાદીનામિમાનિ તુ।
03202012c ઇંદ્રિયાણિ યદા દેહી ધારયન્નિહ તપ્યતે।।

શબ્દાદિગળન્નુ યાવુદરિંદ ગ્રહિસુત્તાનો આ ઇંદ્રિયગળુ તન્નવુ ऎંબ તિળુવળિકॆયિંદ ઇરુવાગ દેહિયુ પરિતપિસુત્તાનॆ.

03202013a લોકે વિતતમાત્માનં લોકં ચાત્મનિ પશ્યતિ।
03202013c પરાવરજ્ઞઃ સક્તઃ સન્સર્વભૂતાનિ પશ્યતિ।।

આત્મવન્નુ મુંદુવરિસિ લોકવન્નૂ, લોકદલ્લિ આત્મવન્નૂ કાણુવવનુ મેલિન મત્તુ કॆળગિન લોકગળॆરડન્નૂ તિળિદુકॊંડુ, અંટિકॊંડિદ્દરૂ સર્વભૂતગળન્નુ કાણુત્તાનॆ.

03202014a પશ્યતઃ સર્વભૂતાનિ સર્વાવસ્થાસુ સર્વદા।
03202014c બ્રહ્મભૂતસ્ય સંયોગો નાશુભેનોપપદ્યતે।।

સર્વદા સર્વ ભૂતગળ સર્વાવસ્થॆગળન્નુ નોડુવવનુ બ્રહ્મનાગુત્તાનॆ. અવનુ ऎંદૂ અશુભદॊંદિગॆ કૂડુવુદિલ્લ.

03202015a જ્ઞાનમૂલાત્મકં ક્લેશમતિવૃત્તસ્ય મોહજં।
03202015c લોકો બુદ્ધિપ્રકાશેન જ્ઞેયમાર્ગેણ દૃશ્યતે।।

મોહદિંદ ઉંટાગુવ અતિક્લેશદ નડતॆયન્નુ જ્ઞાનદ મૂલદિંદ તॆગॆયબહુદુ. જ્ઞાનમાર્ગદ બુદ્ધિપ્રકાશદિંદ લોકવુ કાણુત્તદॆ.

03202016a અનાદિનિધનં જંતુમાત્મયોનિં સદાવ્યયં।
03202016c અનૌપમ્યમમૂર્તં ચ ભગવાનાહ બુદ્ધિમાન્।
03202016e તપોમૂલમિદં સર્વં યન્માં વિપ્રાનુપૃચ્ચસિ।।

અંથવનુ અનાદિનિધન, સદા અવ્યયનાગિરુવ, અનૌપમ, અમુહૂર્ત, બુદ્ધિવંત પ્રાણિયોનિયલ્લિ હુટ્ટુત્તાનॆ. વિપ્ર! નીનુ એનુ નન્નન્નુ કેળુત્તિદ્દીયો ઇવॆલ્લવુગળ મૂલવૂ તપસ્સુ.

03202017a ઇંદ્રિયાણ્યેવ તત્સર્વં યત્સ્વર્ગનરકાવુભૌ।
03202017c નિગૃહીતવિસૃષ્ટાનિ સ્વર્ગાય નરકાય ચ।।

ઇંદ્રિયગળિંદલે સ્વર્ગ નરકગળॆરડૂ ઇવॆ. અવુગળન્નુ નિગ્રહદલ્લિટ્ટુકॊંડરॆ સ્વર્ગ, સ્વચ્છંદવાગિ બિટ્ટરॆ નરક.

03202018a એષ યોગવિધિઃ કૃત્સ્નો યાવદિંદ્રિયધારણં।
03202018c એતન્મૂલં હિ તપસઃ કૃત્સ્નસ્ય નરકસ્ય ચ।।

ઈ ઇંદ્રિય ધારણॆયે સંપૂર્ણ યોગવિધિ. ઇંદ્રિયગળે નમ્મ તપસ્સિન અથવા નરકદ મૂલ.

03202019a ઇંદ્રિયાણાં પ્રસંગેન દોષમૃચ્ચત્યસંશયં।
03202019c સંનિયમ્ય તુ તાન્યેવ તતઃ સિદ્ધિમવાપ્નુતે।।

ઇંદ્રિયગળ પ્રસંગદિંદ દોષવુંટાગુત્તદॆ ऎન્નુવુદરલ્લિ સંશયવિલ્લ. અવુગળન્ને સંયમદલ્લિટ્ટુકॊંડરॆ સિદ્ધિયન્નુ હॊંદુત્તેવॆ.

03202020a ષણ્ણામાત્મનિ નિત્યાનામૈશ્વર્યં યોઽધિગચ્ચતિ।
03202020c ન સ પાપૈઃ કુતોઽનર્થૈર્યુજ્યતે વિજિતેંદ્રિયઃ।।

નમ્મલ્લિરુવ આરુ ઇંદ્રિયગળ મેલॆ અધિકારવન્નુ સાધિસુવ જિંતેંદ્રિયનન્નુ પાપગળુ અંટુવુદિલ્લ. અનર્થવુ ऎલ્લિંદ?

03202021a રથઃ શરીરં પુરુષસ્ય દૃષ્ટં। આત્મા નિયંતેંદ્રિયાણ્યાહુરશ્વાન્।
03202021c તૈરપ્રમત્તઃ કુશલી સદશ્વૈર્। દાંતૈઃ સુખં યાતિ રથીવ ધીરઃ।।

પુરુષન શરીરવન્નુ રથક્કॆ, આત્મવન્નુ સારથિગॆ મત્તુ ઇંદ્રિયગળન્નુ રથક્કॆ કટ્ટિદ કુદુરॆગળિગॆ હોલિસુત્તારॆ. કુશલ સારથિયુ અપ્રમત્તનાગિ અશ્વગળન્નુ નડॆસુત્તાનॆ. મત્તુ ધીર રથિકનિગॆ નિયંત્રણદ મૂલક સુખવન્નુ તરુત્તાનॆ.

03202022a ષણ્ણામાત્મનિ નિત્યાનામિંદ્રિયાણાં પ્રમાથિનાં।
03202022c યો ધીરો ધારયેદ્રશ્મીન્સ સ્યાત્પરમસારથિઃ।।

અશ્વગળંતિરુવ નમ્મલ્લિરુવ આરુ ઇંદ્રિયગળન્નુ (પંચેંદ્રિયગળુ મત્તુ મનસ્સુ) યારુ તાળ્મॆયિંદ નિયંત્રણદલ્લિટ્ટુકॊળ્ળુત્તાનો આ ધીરને પરમ સારથિ.

03202023a ઇંદ્રિયાણાં પ્રસૃષ્ટાનાં હયાનામિવ વર્ત્મસુ।
03202023c ધૃતિં કુર્વીત સારથ્યે ધૃત્યા તાનિ જયેદ્ધ્રુવં।।

હॆદ્દારિયલ્લિ હોગુત્તિરુવ કુદુરॆગળન્નુ હેગॆ નિયંત્રણદલ્લિટ્ટુકॊંડિરબેકો હાગॆ સારથિયુ ધૃતનાગિદ્દરॆ જયવુ નિર્ધિષ્ટ.

03202024a ઇંદ્રિયાણાં હિ ચરતાં યન્મનોઽનુવિધીયતે।
03202024c તદસ્ય હરતે બુદ્ધિં નાવં વાયુરિવાંભસિ।।

યાર ઇંદ્રિયવુ મનસ્સિન મેલॆ અતિયાદ નિયંત્રણવન્નુ હાકુત્તદॆયો અંથવન બુદ્ધિયુ સમુદ્રદલ્લિ ગાળિગॆ સિલુકિદ નાવॆયંતॆ કળॆદુહોગુત્તદॆ.

03202025a યેષુ વિપ્રતિપદ્યંતે ષટ્સુ મોહાત્ફલાગમે।
03202025c તેષ્વધ્યવસિતાધ્યાયી વિંદતે ધ્યાનજં ફલં।।

ઈ આરુ ઇંદ્રિયગળ ફલગળ આસॆયિંદ જનરુ મોહિતરાગુત્તારॆ. આદરॆ અવુગળન્નુ અધ્યયન માડુવવનુ ધ્યાનદ મૂલકવે અવુગળ ફલવન્નુ અનુભવિસુત્તાનॆ.””

સમાપ્તિ

ઇતિ શ્રી મહાભારતે આરણ્યક પર્વણિ માર્કંડેયસમસ્યા પર્વણિ બ્રાહ્મણવ્યાધસંવાદે દ્વ્યધિકદ્વિશતતમોઽધ્યાયઃ।
ઇદુ મહાભારતદ આરણ્યક પર્વદલ્લિ માર્કંડેયસમસ્યા પર્વદલ્લિ બ્રાહ્મણવ્યાધસંવાદદલ્લિ ઇન્નૂરાऎરડનॆય અધ્યાયવુ.


  1. ઇંદ્રિયગળિંદ યાવુદુ તિળિયલ્પડુવુદો અદક્કॆ વ્યક્તવॆંદૂ, ઇંદ્રિયગળિગॆ તિળિયલ્પડદે કેવલ ઊહામાત્રદિંદ તિળિયલ્પડુવ અતીંદ્રિય વસ્તુગળિગॆ અવ્યક્તવॆંદૂ હॆસરુ (ભારત દર્શન પ્રકાશન, સંપુટ 7, પુટ 3448). ↩︎