069 નલોપાખ્યાને ઋતુપર્ણવિદર્ભગમનઃ

પ્રવેશ

।। ઓં ઓં નમો નારાયણાય।। શ્રી વેદવ્યાસાય નમઃ ।।

શ્રી કૃષ્ણદ્વૈપાયન વેદવ્યાસ વિરચિત

શ્રી મહાભારત

આરણ્યક પર્વ

ઇંદ્રલોકાભિગમન પર્વ

અધ્યાય 69

સાર

દમયંતિય સ્વયંવરક્કॆ હોગ બયસિદ ઋતુપર્ણનુ બાહુકનન્નુ મરુદિન સૂર્યોદયદॊળગॆ કુંડિનપુરક્કॆ કરॆદુકॊંડુ હોગલુ હેળિ, વાર્ષ્ણેયનॊંદિગॆ હॊરટિદ્દુદુ (1-16). બાહુકન અશ્વકુશલતॆયન્નુ નોડિ અવનુ નલનિરબહુદે ऎંદુ વાર્ષ્ણેયનુ શંકિસુવુદુ (17-34).

03069001 બૃહદશ્વ ઉવાચ।
03069001a શ્રુત્વા વચઃ સુદેવસ્ય ઋતુપર્ણો નરાધિપઃ।
03069001c સાંત્વયં શ્લક્ષ્ણયા વાચા બાહુકં પ્રત્યભાષત।।

બૃહદશ્વનુ હેળિદનુ: “સુદેવન માતુગળન્નુ કેળિદ નરાધિપ ઋતુપર્ણનુ સાંત્વન મત્તુ શ્લાઘનીય માતુગળિંદ બાહુકનિગॆ હેળિદનુ:

03069002a વિદર્ભાન્યાતુમિચ્ચામિ દમદંત્યાઃ સ્વયંવરં।
03069002c એકાહ્ના હયતત્ત્વજ્ઞ મન્યસે યદિ બાહુક।।

“બાહુક! દમયંતિય સ્વયંવરક્કॆ વિદર્ભક્કॆ હોગલુ ઇચ્ચિસુત્તેનॆ. નીનુ અશ્વ તત્વજ્ઞ. ऒંદે દિનદલ્લિ અલ્લિગॆ હોગલિક્કાગુવુદાદરॆ હેળુ.”

03069003a એવમુક્તસ્ય કૌંતેય તેન રાજ્ઞા નલસ્ય હ।
03069003c વ્યદીર્યત મનો દુઃખાત્પ્રદધ્યૌ ચ મહામનાઃ।।

કૌંતેય! રાજન ઈ માતુગળન્નુ કેળિદ નલન મનસ્સુ દુઃખદિંદ મુદુડિકॊંડિતુ મત્તુ આ મહામનસ્કનુ ચિંતિસતॊડગિદનુ:

03069004a દમયંતી ભવેદેતત્કુર્યાદ્દુઃખેન મોહિતા।
03069004c અસ્મદર્થે ભવેદ્વાયમુપાયશ્ચિંતિતો મહાન્।।

“દમયંતિયુ ઈ રીતિ માડુત્તિદ્દાળॆ ऎંદરॆ અવળુ દુઃખદિંદ મોહિતળાગિરબહુદુ અથવા ઇદુ નનગાગિયે અવળુ યોચિસિરુવ ऒંદુ મહા ઉપાયવિરબહુદુ.

03069005a નૃશંસં બત વૈદર્ભી કર્તુકામા તપસ્વિની।
03069005c મયા ક્ષુદ્રેણ નિકૃતા પાપેનાકૃતબુદ્ધિના।।

ક્ષુદ્ર પાપિ બુદ્ધિયિલ્લદ નાનુ અવળિગॆ મોસ માડિદ્દેનॆ. આદુદરિંદલે આ તપસ્વિનિ વૈદર્ભિયુ ઈ ક્રૂર કૃત્યવન્નુ માડલુ બયસિરબહુદુ.

03069006a સ્ત્રીસ્વભાવશ્ચલો લોકે મમ દોષશ્ચ દારુણઃ।
03069006c સ્યાદેવમપિ કુર્યાત્સા વિવશા ગતસૌહૃદા।
03069006 મમ શોકેન સંવિગ્ના નૈરાશ્યાત્તનુમધ્યમા।।

ઈ લોકદલ્લિ સ્ત્રી સ્વભાવવુ અચલ; આદરॆ નન્ન દોષવૂ દારુણવાગિદॆ. ઇદॆલ્લવૂ ઇરલિ. આદરૂ ઈ તનુમદ્યમળુ, સૌહાર્દતॆયન્નુ મરॆતુ, નન્ન મેલિન શોકદિંદ નિરાશળાગિ, ઇંતહ કॆલસવન્નુ માડબહુદે?

03069007a ન ચૈવં કર્હિ ચિત્કુર્યાત્સાપત્યા ચ વિશેષતઃ।
03069007c યદત્ર તથ્યં પથ્યં ચ ગત્વા વેત્સ્યામિ નિશ્ચયં।
03069007 ઋતુપર્ણસ્ય વૈ કામમાત્માર્થં ચ કરોમ્યહં।।

ઇલ્લ અવળુ ઈ રીતિ માડુવવળલ્લ. અદરલ્લૂ વિશેષવાગિ અવળ મક્કળિદ્દારॆ. આદ્દરિંદ નાને અલ્લિગॆ હોગિ નિશ્ચયવાગિ તિળિદુકॊળ્ળુત્તેનॆ. નનગોસ્કર ઋતુપર્ણન ઇચ્છॆયંતॆ માડુત્તેનॆ.”

03069008a ઇતિ નિશ્ચિત્ય મનસા બાહુકો દીનમાનસઃ।
03069008c કૃતાંજલિરુવાચેદં ઋતુપર્ણં નરાધિપં।।

ઈ રીતિ મનસ્સિનલ્લિ નિશ્ચયિસિ, દીનમનસ્ક બાહુકનુ અંજલીબદ્ધનાગિ નરાધિપ ઋતુપર્ણનન્નુદ્દેશિસિ હેળિદનુ:

03069009a પ્રતિજાનામિ તે સત્યં ગમિષ્યસિ નરાધિપ।
03069009c એકાહ્ના પુરુષવ્યાઘ્ર વિદર્ભનગરીં નૃપ।।

“નરાધિપ! પુરુષવ્યાઘ્ર! નૃપ! નિનગॆ નન્ન નિજવાદ માતુગળન્નુ હેળુવુદાદરॆ ऒંદે દિનદલ્લિ વિદર્ભનગરિયન્નુ તલુપબહુદુ.”

03069010a તતઃ પરીક્ષાં અશ્વાનાં ચક્રે રાજન્સ બાહુકઃ।
03069010c અશ્વશાલામુપાગમ્ય ભાંગસ્વરિનૃપાજ્ઞયા।।

રાજન્! નૃપ ભાંગસ્વરિય આજ્ઞॆયંતॆ બાહુકનુ અશ્વશાલॆગॆ હોગિ અશ્વગળન્નુ પરીક્ષિસિદનુ.

03069011a સ ત્વર્યમાણો બહુશ ઋતુપર્ણેન બાહુકઃ।
03069011c અધ્યગચ્ચત્કૃશાનશ્વાન્સમર્થાનધ્વનિ ક્ષમાન્।।
03069012a તેજોબલસમાયુક્તાન્કુલશીલસમન્વિતાન્।
03069012c વર્જિતાઽલ્લક્ષણૈર્હીનૈઃ પૃથુપ્રોથાન્મહાહનૂન્।
03069012 શુદ્ધાન્દશભિરાવર્તૈઃ સિંધુજાન્વાતરંહસઃ।।

ઋતુપર્ણનુ બહળષ્ટુ અવસરમાડલુ, બાહુકનુ નાલ્કુ તॆળ્ળગિન, માર્ગદલ્લિ સમર્થ, તેજોબલસમાયુક્ત, કુલશીલસમન્વિત વાયુવેગિ સિંધુજ અશ્વગળન્નુ આરિસિદનુ. વિશાલ હॊરળॆ મત્તુ બાયિગળન્નુ હॊંદિદ્દ આ અશ્વગળુ હીન લક્ષણગળિંદ વર્જિતવાગિદ્દવુ. હત્તુ કુરુળુગળિંદ શુદ્ધવાગિદ્દવુ.

03069013a દૃષ્ટ્વા તાનબ્રવીદ્રાજા કિં ચિત્કોપસમન્વિતઃ।
03069013c કિમિદં પ્રાર્થિતં કર્તું પ્રલબ્ધવ્યા હિ તે વયં।।

અવુગળન્નુ નોડિદ રાજનુ સ્વલ્પ સિટ્ટિગॆદ્દુ હેળિદનુ: “ઇદેનુ નીનુ માડુત્તિરુવॆ? નન્નન્નુ મોસગॊળિસલિક્કॆંદે નીનુ ઈ રીતિ માડુત્તિરબહુદુ.

03069014a કથમલ્પબલપ્રાણા વક્ષ્યંતીમે હયા મમ।
03069014c મહાનધ્વા ચ તુરગૈર્ગંતવ્યઃ કથમીદૃશૈઃ।।

ઈ અલ્પબલપ્રાણ હયગળુ નન્ન રથવન્નુ ऎળॆયબલ્લવે? હીગॆ કાણુત્તિરુવ ઈ તુરંગગળુ હેગॆ અ મહા દૂરવન્નુ ગમિસબલ્લવુ?”

03069015 બાહુક ઉવાચ।
03069015a એતે હયા ગમિષ્યંતિ વિદર્ભાન્નાત્ર સંશયઃ।
03069015c અથાન્યાન્મન્યસે રાજન્બ્રૂહિ કાન્યોજયામિ તે।।

બાહુકનુ હેળિદનુ: “ઈ હયગળુ વિદર્ભક્કॆ હોગુવવુ ऎન્નુવુદરલ્લિ સંશયવે ઇલ્લ. આદરॆ રાજન્! બેકॆંદરॆ નિનગિષ્ટવાદ યાવ કુદુરॆગળન્નુ કટ્ટબેકॆંદુ હેળુ. અવુગળન્ને કટ્ટુત્તેનॆ.”

03069016 ઋતુપર્ણ ઉવાચ।
03069016a ત્વમેવ હયતત્ત્વજ્ઞઃ કુશલશ્ચાસિ બાહુક।
03069016c યાન્મન્યસે સમર્થાંસ્ત્વં ક્ષિપ્રં તાનેવ યોજય।।

ઋતુપર્ણનુ હેળિદનુ: “બાહુક! નીને હય તત્વજ્ઞ મત્તુ કુશલ. ઇવુગળુ આગુત્તવॆ ऎંદુ નીનॆંદરॆ બેગ અવુગળન્નુ કટ્ટુ.””

03069017 બૃહદશ્વ ઉવાચ।
03069017a તતઃ સદશ્વાંશ્ચતુરઃ કુલશીલસમન્વિતાન્।
03069017c યોજયામાસ કુશલો જવયુક્તાન્રથે નરઃ।।
03069018a તતો યુક્તં રથં રાજા સમારોહત્ત્વરાન્વિતઃ।
03069018c અથ પર્યપતન્ભૂમૌ જાનુભિસ્તે હયોત્તમાઃ।।

બૃહદશ્વનુ હેળિદનુ: “નંતર નલનુ કુશલતॆયિંદ આ નાલ્કુ કુલશીલસમન્વિત અશ્વગળન્નુ રથક્કॆ કટ્ટિદનુ. રાજનુ તયારિદ્દ રથવન્નુ બેગને એરિદનુ મત્તુ આ ઉત્તમ હયગળુ ભૂમિયમેલॆ કાલુગળન્નૂરિદવુ.

03069019a તતો નરવરઃ શ્રીમાન્નલો રાજા વિશાં પતે।
03069019c સાંત્વયામાસ તાનશ્વાંસ્તેજોબલસમન્વિતાન્।।
03069020a રશ્મિભિશ્ચ સમુદ્યમ્ય નલો યાતુમિયેષ સઃ।
03069020c સૂતમારોપ્ય વાર્ષ્ણેયં જવમાસ્થાય વૈ પરં।।

વિશાંપતે! નરવર શ્રીમાન્ નલરાજનુ સૂત વાર્ષ્ણેયનન્નુ રથદલ્લિ કૂરિસિકॊંડુ તેજોબલસમન્વિત આ અશ્વગળન્નુ સંતવિસિ, હગ્ગગળિંદ અવુગળન્નુ નિયંત્રિસુત્તા હॊરટનુ.

03069021a તે ચોદ્યમાના વિધિના બાહુકેન હયોત્તમાઃ।
03069021c સમુત્પેતુરિવાકાશં રથિનં મોહયન્નિવ।।

બાહુકનિંદ વિધિવત્તાગિ ચોદિતગॊંડ આ ઉત્તમ હયગળુ રથદલ્લિ કુળિતવરન્નુ મૂર્છॆગॊળિસુવંતॆ આકાશદલ્લિ હારિદવુ.

03069022a તથા તુ દૃષ્ટ્વા તાનશ્વાન્વહતો વાતરંહસઃ।
03069022c અયોધ્યાધિપતિર્ધીમાન્વિસ્મયં પરમં યયૌ।।

વાયુવેગદલ્લિ ઓડુત્તિદ્દ આ અશ્વગળન્નુ નોડિદ અયોધ્યાધિપતિ ધીમંતનુ પરમ વિસ્મિતનાદનુ.

03069023a રથઘોષં તુ તં શ્રુત્વા હયસંગ્રહણં ચ તત્।
03069023c વાર્ષ્ણેયશ્ચિંતયામાસ બાહુકસ્ય હયજ્ઞતાં।।

રથઘોષવન્નુ કેળિ મત્તુ હયગળ નિયંત્રણવન્નુ નોડિ વાર્ષ્ણેયનુ બાહુકન હયવિદ્યॆય કુરિતુ યોચિસતॊડગિદનુ.

03069024a કિં નુ સ્યાન્માતલિરયં દેવરાજસ્ય સારથિઃ।
03069024c તથા હિ લક્ષણં વીરે બાહુકે દૃશ્યતે મહત્।।

“ઇવનુ દેવરાજન સારથિ માતલિયિરબહુદે? યાકॆંદરॆ ઈ વીર બાહુકનલ્લિ અદે માહા લક્ષણગળુ કાણુત્તિવॆ.

03069025a શાલિહોત્રોઽથ કિં નુ સ્યાદ્ધયાનાં કુલતત્ત્વવિત્।
03069025c માનુષં સમનુપ્રાપ્તો વપુઃ પરમશોભનં।।

અથવા ઇવનુ અશ્વગળ કુલતત્વવન્નુ અરિત, ઈગ ઇષ્ટુ કુરૂપિયાદ મનુષ્યન દેહવન્નુ હॊંદિરુવ શાલિહોત્રને?

03069026a ઉતાહો સ્વિદ્ભવેદ્રાજા નલઃ પરપુરંજયઃ।
03069026c સોઽયં નૃપતિરાયાત ઇત્યેવં સમચિંતયત્।।

અથવા ઇવનુ પરપુરંજય રાજ નલનાગિરબહુદે? આ નૃપતિયુ ઇલ્લિગॆ બંદિરબહુદે?” ऎંદુ અવનુ યોચિસિદનુ.

03069027a અથ વા યાં નલો વેદ વિદ્યાં તામેવ બાહુકઃ।
03069027c તુલ્યં હિ લક્ષયે જ્ઞાનં બાહુકસ્ય નલસ્ય ચ।।
03069028a અપિ ચેદં વયસ્તુલ્યમસ્ય મન્યે નલસ્ય ચ।
03069028c નાયં નલો મહાવીર્યસ્તદ્વિદ્યસ્તુ ભવિષ્યતિ।।
03069029a પ્રચ્ચન્ના હિ મહાત્માનશ્ચરંતિ પૃથિવીમિમાં।
03069029c દૈવેન વિધિના યુક્તાઃ શાસ્ત્રોક્તૈશ્ચ વિરૂપણૈઃ।।
03069030a ભવેત્તુ મતિભેદો મે ગાત્રવૈરૂપ્યતાં પ્રતિ।
03069030c પ્રમાણાત્પરિહીનસ્તુ ભવેદિતિ હિ મે મતિઃ।।

“નલનિગॆ તિળિદિદ્દ વિદ્યॆ બાહુકનિગૂ તિળિદંતિદॆ. બાહુક મત્તુ નલન જ્ઞાનવુ સરિસમનાગિ તોરુત્તિદॆ. ઇવન મત્તુ નલન વયસ્સુ કૂડ ऒંદે ઇરબહુદુ ऎંદુ નનગન્નિસુત્તદॆ. ઇવનુ મહાવીર નલનલ્લ; આદરૂ ઇવનલ્લિ આ વિદ્વત્તુ ઇદॆ. શાસ્ત્રગળલ્લિ હેળિરુવંતॆ મહાત્મરુ દૈવ વિધિગળॆરડરિંદલૂ કૂડિ ઈ પૃથિવિયન્નુ તિરુગિસુત્તિરુત્તારॆ ऎંદુ કેળિદ્દેનॆ. આદરૂ ઈ અકાર વિરૂપગળ કુરિતુ સંદિગ્ધનાગિદ્દેનॆ. નન્ન મતક્કॆ પ્રમાણગળિલ્લ ऎંદન્નિસુત્તદॆ.

03069031a વયઃપ્રમાણં તત્તુલ્યં રૂપેણ તુ વિપર્યયઃ।
03069031c નલં સર્વગુણૈર્યુક્તં મન્યે બાહુકમંતતઃ।।

વયસ્સિનલ્લિ અવન સરિસમાનનાગિદ્દાનॆ આદરॆ રૂપદલ્લિ વિપર્યનાગિદ્દાનॆ. આદરૂ કॊનॆયલ્લિ બાહુકને સર્વગુણયુક્ત નલનॆંદુ તીર્માનિસુત્તેનॆ.”

03069032a એવં વિચાર્ય બહુશો વાર્ષ્ણેયઃ પર્યચિંતયત્।
03069032c હૃદયેન મહારાજ પુણ્યશ્લોકસ્ય સારથિઃ।।

ઈ રીતિ મહારાજ પુણ્યશ્લોકન સારથિ વાર્ષ્ણેયનુ બહળષ્ટુ વિચારિસિ તન્ન હૃદયદલ્લિ ચિંતિસતॊડગિદનુ.

03069033a ઋતુપર્ણસ્તુ રાજેંદ્ર બાહુકસ્ય હયજ્ઞતાં।
03069033c ચિંતયન્મુમુદે રાજા સહવાર્ષ્ણેયસારથિઃ।।

આદરॆ રાજેંદ્ર ઋતુપર્ણનુ બાહુકન હયજ્ઞાનદ કુરિતુ યોચિસિ સારથિ વાર્ષ્ણેયનॊંદિગॆ હર્ષિતનાદનુ.

03069034a બલં વીર્યં તથોત્સાહં હયસંગ્રહણં ચ તત્।
03069034c પરં યત્નં ચ સંપ્રેક્ષ્ય પરાં મુદમવાપ હ।।

અવન બલ, વીર્ય, ઉત્સાહ, હયગળ મેલિદ્દ નિયંત્રણ મત્તુ પરમ યત્નવન્નુ નોડિ અવનુ અતીવ સંતસગॊંડનુ.”

સમાપ્તિ

ઇતિ શ્રી મહાભારતે આરણ્યકપર્વણિ ઇંદ્રલોકાભિગમનપર્વણિ નલોપાખ્યાને ઋતુપર્ણવિદર્ભગમને એકોનસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ।
ઇદુ મહાભારતદ આરણ્યકપર્વદલ્લિ ઇંદ્રલોકાભિગમનપર્વદલ્લિ નલોપાખ્યાનદલ્લિ ઋતુપર્ણન વિદર્ભગમન ऎન્નુવ અરવત્તॊંભત્તનॆય અધ્યાયવુ.